Yaddaşımızdakı səs...

Rəşid Behbudovdan sonra xarici ölkə mahnılarını Sara Qədimova qədər gözəl oxuyan ikinci bir müğənni olmamışdı. Sara xanım əcnəbi dillərdə 25 mahnı ifa etmiş və lentə yazdırmışdı.

Bunlardan ərəbcə oxunan "Xəyalımın nuru", "Yamayilə", "Leyla", "Sili", farsca səslənən "Rəftəm ki, rəftəm", "Peşiman şodəm", "Bahori mən", İndoneziya mahnısı "Vurğunam", tacikcə ifa olunan "Məhəbbət" və başqa mahnıların adını çəkmək mümkündü.

"Xəyalımın nuru" mahnisindan söz düşmüşkən, 1960-cı ildə Sara xanım Misirə qastrol səfərinə getmişdi. Onu tarda Məmmədağa Muradov, kamançada Habil Əliyev müşayiət edirdilər. Sara Qədimova burada məşhur ərəb müğənnisi Fehruz xanımla və dünya şöhrətli bəstəkar-müğənni Fərid Əl-Ətraşla tanış olur. Fərid Əl-Ətraş özünün "Xəyalımın nuru" mahnısını Sara xanıma öyrədir. Böyük müğənni açıq havada bu mahnını elə gözəl ifa edir ki, yüzlərlə tamaşaçı ayağa durub məşhur rus "Tanqo"sunu oynayır. Bu mahnını dörd dəfə Sara xanıma oxutdururlar. "Xəyalımın nuru" Misirdə "ilin ən yaxşı mahnısı" elan olunur.

Sara Qədimovanın İraq müğənnisi Sinan Səidlə birlikdə oxuduğu "Dühüllə" mahnısısa indi də o ölkənin radiosunda səsləndirilir.

Qarabağ qadınlarının comərdliyi, qorxmazlığı, Bakı gözəllərinin xanımyanalığı Saranın şəxsində vəhdət təşkil edirdi. O, ən mötəbər məclislərə dəvət olunurdu. Çoxları özünü yerişindən, oturuşundan, naz-qəmzəli danışığından kübarlıq yağan Sara xanıma bənzədər, ona oxşamağa çalışardı. Di gəl, füsunkar müğənnini təkrarlamaq mümkünsüz idi.

Müğənnilər onu əliaçıq, çörəkli bir insan kimi xatırlayırlar. Sara xanım öz tikəsini hamıyla yarı bölərdi. Onunla qastrola gedənlər heç vaxt, heç nədən korluq çəkməzdilər. Təşkilatçılıq bacarığı öz yerində, Sara xanım əl-qolunu çırmalayıb dadlı-tamlı xörəklər hazırlayar, sənət dostlarını bu sarıdan da qayğılanmağa qoymazdı. Elə buna görə də, səhnədə böyük müğənni, evdə əsl xanım olan bu qadına həsəd aparardılar.

Sara Qədimovanın olduqca ciddi və zabitəli xasiyyətinə işarə ilə Xan Şuşinski həmişə zarafata salıb deyərdi: "Moskvada Stalin, Bakıda Mircəfər Bağırov, filarmoniyada Sara xanım. Dad onların əlindən". Yaşından asılı olmayaraq müğənnilər onun yanında özünü yığışdırar, söz-söhbətlərinə, danışıqlarına fikir verərdilər.

Heç vaxt dilinə yalan gəlməz, heç kəsin sözünü danışmaz, paxıllıq və qeybət, kin-küdurət nə olduğunu bilməzdi.

Adlarının çəkilməsi belə yasaq olan vaxtda Hüseyn Cavidin şerlərini, Müşfiqin yeganə qəzəlini məhz Sara xanım oxuyub. Onun cəsarəti, qorxmazlığı, yalnız bu faktla bitmir. İdeoloji sədlərə baxmayaraq fars şairi Racinin qəzəlini, "Mahur hindi" muğamı üstündə "Mürği-səhər"i, 1959-cu ildə Vasif Adıgözəlovun Türkiyədən bəhrələnməklə bəstələdiyi, ifasına icazə verilməyən "Unutdun məni" mahnısını senzuraya məhəl qoymadan tamaşaçıların ixtiyarına çatdıran da Sara Qədimova idi.

"Qarabağın maralı" mahnısı. Bu gün çoxları belə adda bəstədən və onun ilk dəfə Sara xanımın ifasında səslənməsindən xəbərsizdi. Qaim-qədim Qarabağ torpağının yetirməsi, həvəskar bəstəkar İsgəndər Novruzlunun yazdığı, sonralar adı dəyişilərək "Azərbaycan maralı" şəklinə düşən bu mahnının taleyi ağır olmuşdu. Əfrasiyab Bədəlbəyli xatırlayırdı ki, "Qarabağın maralı"nı melodiyası türk musiqisinə yaxınlığı bəhanəsilə oxumağa qoymurdular. Amma Sara xanım cürət edib, mahnını "Şahnaz" muğamının ortasında təsnif kimi oxudu. Qırx il bu mahnıya üz tutmasına baxmayaraq, onu lentə yazdıranda Sara Qədimova artıq 70 yaşındaydı. 1992- ci il idi, daha Qarabağ əvvəlki Qarabağ deyildi. Günü-gündən əlçatmaz, ünyetməz olurdu cənnət diyarımız. Və beləcə oraları mahnılardan savayı gəzib-dolanmağın yolu qalmırdı deyəsən...

Sara Qədimova 1956-cı ilin fevral ayının 14-nü - Azərbaycan televiziyasının fəaliyyətə başladığı ilk günü yaxşı xatırlayırdı: "Həmin gün Bakıya qar yağmışdı. Hava çox soyuq idi. Həmin vaxt verilişləri yalnız Bakıda və Sumqayıtda göstərilən televiziya işə düşürdü. Vaxt yetişdi. Axşam saat 7-də birinci verilişdə Mehdi Hüseyn, Süleyman Rüstəm və Teymur Əliyev canlı efirə çıxdılar. Onlar xalqımızı bu əlamətdar hadisə münasibətilə təbrik etdilər. Xəstəliyi ilə əlaqədar verilişə gələ bilməyən Səməd Vurğunun təbrikini də onun adından S.Rüstəm çatdırdı.

Sonra tarzən Hacı Məmmədov, kamançaçı Nefton Qriqoryan və mən çıxış etdim. "Şahnaz" muğamını, "Ay dilbər" və "Gülə-gülə" xalq mahnılarını oxudum. Orası da yadımdadı ki, mən televiziyada çıxış etmək üçün əvvəlcə qara ipəkdən səhnə paltarı geymişdim. Teymur müəllim məni yanına çağırıb "Sara xanım, bu gün tarixi bir hadisədi. Qara paltar geymək olmaz. Bunu düz başa düşməzlər. Paltarını dəyişməlisən"-dedi.

Təcili Mehdi müəllimin "Pobeda" maşınında evə qayıdıb paltarımı dəyişdim və televiziyanın ilk verilişinə ağ libasda çıxdım".

1960-cı illərdə Azərbaycanın rəhbər şəxslərindən biri olmuş Şıxəli Qurbanov Sara xanımın sənətini yüksək qiymətləndirirdi. Onların arasında səmimi ünsiyyət vardı. Ş. Qurbanov Azərbaycan Ali Sovetinin deputatı kimi təmsil etdiyi Qusar və Qasım İsmayılov (indiki Goranboy) rayonlarının seçicilərlə görüşə gedərkən çox vaxt bəstəkar Süleyman Ələsgərovla Sara Qədimovanı özü ilə aparırdı.

Ş.Qurbanov bütün konsertlərdə Sara xanımdan "Xatirələr", "Tarçalan oğlan", "Qara tellər" mahnılarını və "Qatar" muğamını oxumasını xahiş edərdi.

Ş. Qurbanov yaxşı bilyard oynayırdı və bu oyunu Sara xanıma da öyrətmişdi. Bundan başqa, Sara Qədimova nərd oyunun ustası idi. Ona qalib gəlmək hələm-hələm kişinin işi deyildi. Xan Şuşinski, Əbülfət Əliyev, Hacı Məmmədov, İldırım Həsənov Sara xanımla nərd oynayanda özlərini yığışdırırdılar. Bir dəfə Xan əmi lap divara dirənmişdi. On üç dəfə dalbadal nərddə uduzmuşdu...

1965-ci ildə Sara xanım bağına gedərkən avtomobil qəzasına düşmüşdü. Maşında qardaşı və rəfiqəsi Sara Məmmədova da var idi. Bu qəza çox söz-söhbətə səbəb oldu. Hərə özündən bir əhvalat düzüb qoşurdu. Çox ağır xəsarət alan Sara xanım Sabunçu xəstəxanasına yerləşdirilmişdi.

Sənətkara baş çəkməyə gələn, vəziyyətilə maraqlananlar yetərincəydi. Onun müalicəsilə məşhur travmotoloq Lev Frankenberq məşğul olurdu. Bu hadisədən iki il əvvəl sovet nümayəndə heyətinin tərkibində Sara Qədimovayla birgə üç ay İndoneziyada olan və müğənniylə dostlaşan kosmonavt Valentina Tereşkova rəfiqəsinin qəzaya uğraması xəbərini eşidən təki Moskvanın ən məşhur travmotoloqu - Trapeznikovu Bakıya göndərmişdi. Sara xanım xəstəxanada yatarkən də boş oturmurdu. Füzulinin, Seyid Əzimin, Vahidin kitabları onun əlindən düşmürdü. Ayağından on kiloqramlıq ağır daş asılmasına baxmayaraq, o burada otuz iki qəzəl öyrənir.

Sara xanım əla müalicə olunur. Amma dedi-qodu, söz-söhbət onu sarsıdıb ruhdan saldığından, tezliklə konsertlərdə çıxış etmək istəmir.

Mayın 25-də Şıxəli Qurbanov Sara xanımı yanına çağırır. Sonradan sənətkarın özünün danışdığına görə onların arasındakı qısa söhbət zamanı "Sara xanım, niyə oxumursan?" sualına cavab ala bilməyən Şıxəli müəllim canıyananlıqla "Siz mənim maşınımda da qəzaya düşə bilərdiz" deməklə onu inadından döndərir. Bundan sonra Ş. Qurbanov radio və televiziya komitəsinin sədri Teymur Əliyevə tapşırır ki, tezliklə Sara xanımın televiziyada konsertini versin. Teymur Əliyev deyir ki, "nə qədər dəvət edirk, Sara xanım gəlmir".

Ş.Qurbanovun növbəti tapşırığı mayın 29, 30, 31-də Sara xanımın filarmoniyada 3 günlük konsertinin təşkili ilə bağlı olur.

Amma sən demə, hər yerə ayın sonuncu günü Niyazinin dirijorluğu ilə simfonik orkestrinin konsertinin oacağını bildirən afişalar vurulubmuş. Ş.Qurbanov orkestrin konsertini başqa vaxta keçirmək barədə göstəriş verir. Niyazi bu məsələyə görə yamanca pərt olur.

Üç gün filarmoniya ağzınacan xanəndənin pərəstişkarları ilə dolub-boşalır. Həkimi Lev Frankenberqin təklifiylə Sara xanım ilk konsertdə səhnəyə qısa paltarla çıxır. Çünki, Bakıya belə bir xəbər yayılmışdı ki, onun bir qıçı kəsilib, protez düzəldiblər. Hamı böyük maraqla Sara Qədimovaya tamaşa edir. Sağlam vəziyyətdə səhnədə görünməsi ilə bütün şayiələrə son qoyan sənətkar hər üç konserti "Şür" dəsgahı ilə başlayır.

Sara xanım zarafatı, deyib-gülməyi çox sevirdi. Hətta səhnədə muğam və mahnıları gülə-gülə oxuyardı. Bu əhvalatı xatırlayanda da, həmişə üz-gözünə təbəssüm qonardı":1957-ci ildə Kürdəmir rayonunun Sığırlı kəndinə qastrola getmişdik. Xan əmi, Şövkət və Əbülfət də burada idi. Kənddə klub olmadığından, kolxoz sədrinin evinin balkonundan səhnə kimi istifadə edib oxuyurduq. Kolxozçular isə həyətdə göy otun üstə bardaş qurub qulaq asırdılar. Təsəvvür edin, mikrofon yox, camaat da səs-küy salır. Axırı, kolxoz sədri ayağa durub camaata dedi:

-Ay köpək uşaqları, sakit olun, görək Bakıdan gələn bu it uşaqları nə oxuyacaq.

Hamımız sakit dayanıb pərt halda heç nə demədik. Sonra kolxoz sədri bizi həmin evdə qonaqlığa dəvət etdi. Əvvəlcə evi necə tikməsindən söz açdı:

-Bu alt-üst evi çox çətinliklə tikmişəm. Allahdan arzum budu, sizin eviniz də alt-üst olsun.

Sonra arvadına acıqlandı:

- Ay zırbazırın qızı, artistlər bəyəm əl-üz yuyurlar? Tez ol, o zəhrimarı hazırla, zalım uşağı at kimi acıblar.

Əbülfət dözə bilməyib dedi:

- Qardaş, biz çörək-zad yemirik. Səhərdən bizi it uşağı adlandırdın - dinmədik, evimizi uçurtdun - səsimizi çıxarmadıq, yeməyimizi zəhirmar elədin - ağzımızı açmadıq, indi də bizi at elədin...".

1950-60-ci illərdə Bakıda, nəinki paytaxtda, bütün Azərbaycanda üç gözəl sənətkar xanımı barmaqla göstərirdilər: Sara Qədimova, Leyla Bədirbəyli və Nəcibə Məlikova.

Sara xanımı görmək üçün müxtəlif rayonlardan filarmoniyanın qarşısına yüzlərlə adam toplaşardı. Çox vaxt onun başından gül ləçəkləri tökərdilər. Sara xanım elə səliqəli, elə yaraşıqlı geyinərdi ki, ona məftunluqla baxardılar.

Bu üç Azərbaycan gözəli təsadüfi hallarda Nizami küçəsində gəzintiyə çıxarkən, hamı onların tamaşasına dururdı...

Seymur Elsevər

Ekspress.-2011.-12-14 mart.-S.18.