Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

Bu yaxınlarda Azərbaycan polisinin tarixinə dair respublikamızda ilk dissertasiya müdafiə etmiş tədqiqatçı-alim İltifat Əliyarlının "Şəxsiyyət və zaman" silsilə məqalələrini böyük maraqla oxudum. Müəllifin Lavrenti Beriya və Mir Cəfər Bağırov münasibətlərinə aid dedikləri yalançı şahidlərin 1953, 1956 və 1965-ci illərdə uydurduqlarını tam alt-üst edir.

İLTİFAT ƏLİYARLI: 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra M.C.Bağırov Bakıya qayıtmışdı. Əvvəlcə onu Qarabağ İnqilab Komitəsinin sədr müavini göndərmişdilər. Sonra Azərbaycan diviziyasının komissarı, diviziya hərbi tribunalının və səyyar sessiyasının sədri vəzifələrində çalışmışdı. 1921-ci il fevralın 21-də M.C.Bağırov Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının sədri təyin olundu. Respublikada dövlət təhlükəsizliyi məsələləri, o cümlədən banditizmə qarşı mübarizə bilavasitə FK orqanlarına həvalə edilmişdi. 1922-ci il mart ayından isə M.C.Bağırov Azərbaycan SSR-in həm xalq daxili işlər komissarı və eyni zamanda Fövqəladə Komissiyanın sədri idi.

Qeyd etmək lazımdır ki, M.C.Bağırov Fövqəladə Komissiyanın sədri olanda L.Beriyanı özünə müavin vəzifəsinə dəvət etmişdi. Onların hələ köhnədən tanışlığı vardı. L.Beriya Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə hökumət dairələrində yüksək nüfuza malik olan məktəb yoldaşı Mirzəbala Məmmədzadənin vasitəsilə 1919-cu il avqustun 13-dən 1920-ci ilin martın 1-dək Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Daxili İşlər Nazirliyinin Əks-Kəşfiyyat İdarəsində (Sovet tarixşünaslığında "Müsavat Əks-Kəşfiyyatı") işləyir. Aylıq məvacibi 800 manat olur.

1926-cı ildə Azərbaycan K(b)P MK-ya və Bakı şəhər partiya komitəsinə rəhbərlik edən Levon Mirzoyan M.C.Bağırovu xalq daxili işlər komissarı və Dövlət Siyasi İdarəsinin sədri vəzifələrindən uzaqlaşdırdı. M.C.Bağırov L.Beriyanın yüksək vəzifədə çalışdığı Tiflisə üz tutdu, onun köməkliyi ilə Zaqafqaziya Su İdarəsinin rəisi təyin olundu və beləliklə, vaxtilə M.C.Bağırovun ona etdiyi yaxşılığın əvəzini çıxdı. L.Beriya hər vasitə ilə M.C.Bağırovun yenidən Azərbaycana, əvvəlki vəzifəsinə qayıtmasına çalışırdı. O, 1928-ci ilin mayında Zaqafqaziya Diyar Partiya Komitəsinin birinci katibi Serqo Orconikidzenin adına xüsusi məktub göndərərək, həmin məktubda Zaqafqaziya Diyar Komitəsinin katibi Mamiya Oraxelaşvilinin və digərlərinin M.C.Bağırova qarşı təxribatçı münasibətini sübut etdi. L.Beriya M.C.Bağırovun vəzifəsindən qərəzlə çıxarılması barədə Azərbaycan K(b)P MK-nın birinci katibi N.F.Gikaloya da məktub göndərdi. M.C.Bağırova olduqca müsbət xasiyyətnamə verməklə, onun Azərbaycan Xalq Daxili İşlər Komissarı və Baş Dövlət Siyasi İdarəsinin sədri vəzifəsində yenidən işləməsi məsələsini tezləşdirməyi xahiş etmişdi. Nəticədə 1929-cu il iyul ayının 1-də M.C.Bağırov yenidən Xalq Daxili İşlər komissarı və Dövlət Siyasi İdarəsi Kollegiyasının sədri təyin edilmişdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, M.C.Bağırov Tiflisdə işlədiyi vaxt onun Azərbaycandakı tərəfdarları təzyiq və təqiblərə məruz qalmışdı. Məsələn, 1917-ci ildə Qubada qəza milis komissarı işləyərkən M.C.Bağırovun rəisi olmuş Əli bəy Zizikski (sonralar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin deputatı olmuşdur) 1928-ci il avqustun 6-da həbs olunub güllələnmişdi.

Mir Cəfər Bağırov və Stalin arasında səmimi münasibətin yaranmasının da ilk səbəbkarı L.Beriya olmuşdur. Beriya - Bağırov dostluğu tarixi dostluqdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətindən qidalanmış dostluqdur.

Bəs, daşnak Tevodoros Mirzabekyan Azərbaycanın Xalq Cümhuriyyəti dövründə nə işlə məşğul olmuşdur?

Onun 1931-ci il avqustun 8-də yazdığı tərcümeyi-halında oxuyuruq: "1919-cu ildə Cəbrayıldan olan yoldaşlarımla birlikdə milli şuranın tərkibində olmuşam". Bu hansı milli şura idi?

Məlum olduğu kimi, 1918-ci ilin dekbarında fəvaliyyətə başlayan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti ölkəmizdəki bütün milli azlıqların parlamentdə təmsil olunmasını təmin etmişdi. Parlamentdəki on bir fraksiyadan ikisi erməni fraksiyası idi. Lakin "Böyük Ermənistan" xülyası ilə zəhərlənmiş daşnaklar "ərazi" müharibəsini dava etdirdilər. Qarabağ bölgəsində 1918-ci ildə və 1919-cu ilin əvvəllərində "Daşnaksütyun" partiyasının və Erməni Milli Şurasının təşkil etdikləri silahlı quldur dəstələri (bu dəstələrin içərisində T.Mirzabekyan da vardı - T.Q.) Cəbrayıl qəzasında Azərbaycan türklərinə qarşı olmazın vəhşiliklər törətmişdilər. 12 azərbaycanlı və 3 erməni kəndindən ibarət qəzada daşnak quldur dəstələri silah gücünə müsəlmanlar yaşayan kəndləri soyub-talamış, qətllər törətmiş, mal-qaranı sürüb aparmışdılar. Tərcümeyi-halında Anastas Mikoyanla birlikdə "inqilabçılığından" fəxrlə bəhs edən Mirzabekyan da həmən milli şuranın soyğunçuları arasında idi. Bunu Sovet hakimiyyəti illərində M.C.Bağırovdan dürüst bilən ikinci azərbaycanlı yox idi.

Tərcümeyi-halında Tevodoros Mirzabekyan 1917-1918-ci illərdə Balaxanı rayon və Bakı Şəhər Partiya Komitəsinin üzvü olduğundan söhbət açır. O zaman Bakıda nələr baş verirdi və Mirzabekyanın siyasi fəaliyyəti kimlərin mənafeyinə xidmət edirdi? Qarabağ ermənisinin Bakıda və Balaxanı neft mədənlərində nə ölümü vardı? Bu suallara 2007-ci ildə "Nurlan" nəşriyyatı tərəfindən nəşr olunmuş "Azərbaycanlıların soyqırımı (1917-1918-ci illər)" kitabında müfəssəl cavab tapmaq olar. Kitabın müəllifi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun elmi işçisi Vaqif Abışovdur.

VAQİF ABIŞOV: Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti öz hakimiyyətini qoruyub saxlamaq və Bakını türklərə təslim etməmək üçün hər vasitəyə əl atmışdı. Onlar daşnak-erməni hərbi hissələrinin Azərbaycan-türk ordusunun hücumları qarşısında duruş gətirə bilmədiklərini görüb, bu dəfə İranda ingilislərə öz ordusu ilə xidmət edən Lazer Biçeraxova kömək üçün müraciət etmişdilər. Biçeraxova inam bəsləməyən, lakin silahlı qüvvələrə bərk ehtiyacı olan Bakı Xalq Komissarları Soveti uzun tərəddüddən sonra Biçeraxovun dəstəsindən türklərlə mübarizə üçün istifadə etmək qərarına gəlmişdi. L.Biçeraxov kazax hərbi hissəsinin komandanı idi və Birinci Dünya müharibəsinin gedişində İran ərazisində Rusiya hərbi hissələrinin təkribində Türk ordusuna qarşı vuruşmuşdu. Rusiyada oktyabr silahlı çevrilişindən sonra ingilislərin xidmətinə keçmişdi. İranda yerləşən ingilis qoşunlarının komandanı Denstervil Biçeraxovun xidmətinə bir neçə zirehli hərbi maşın verərək, onun dəstəsini Bakı Sovetinin köməyinə göndərmişdi. Denstervilin etibar etdiyi Biçeraxovun qoşunu Qafqazda elə bir real gücə malik olmasa da, Bakı Kommunasının qırmızı ordusuna kömək etməli idi. Onun qüvvələri Ələt-Yevlax istiqamətində türk ordusunun hücumunun qarşısını almaq istəyən qırmızı orduya kömək etməli idi. Ancaq həmişə olduğu kimi, bu dəfə də bolşevik-erməni qırmızı ordusu türklərin güclü hücumu qarşısında duruş gətirə bilməyərək silahlarını atıb qaçmışdılar. Biçeraxovun dəstəsi cəbhə bölgəsinə gələndə artıq türk ordusu Kürün üstündə olan körpünü tutmuşdu.

Bakıdakı Sovet hökumətinin orduya yeni qüvvələr cəlb etdirmək cəhdləri də heç bir nəticə verməmişdi. Orduda olanlara hər cür güzəşt edildiyinə baxmayaraq döyüşmək istəyən çox az idi. Əhalinin zorla türklərə qarşı döyüşməyə cəlb edilməsi isə bolşeviklərə olan nifrəti bir daha artırmışdı.

Dördaylıq mövcudluğu dövründə bolşevik-erməni hökuməti heç bir sosial-iqtisadi tədbir həyata keçirməmişdi, milyon tonlarla neft Sovet Rusiyasına göndərilmişdi. Görkəmli sənayeçilərdən olan Tağıyev və Nağıyev həbs edilmiş, qalanları isə sürgün olunmuşdu.

Vaqif Abışovun adlarını çəkdiyi Tağıyev və Nağıyev adlarına keçən əsrin səksəninci illərində nəşr edilmiş Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının yeddinci və doqquzuncu cildlərində rast gəlirik. ASE-nin 1983-cü ildə buraxılmış VII cildində (səh.145) vur-tut bir abzasdan ibarət məqaləcikdə vurğulanır ki, "Nağıyevin sənaye müəssisələrində dəfələrlə fəhlələrin inqilabi çıxışları olmuşdu". ASE-nin 1986-cı ildə nəşr olunmuş IX cildində isə (səh.121) üç abzaslıq məqalə verilmişdir. Birinci abzasda Hacı Zeynalabdin Tağı oğlunun təvəllüdü 1823 əvəzinə 1838 yazılmışdır. İkinci abzasda oxuyuruq: "Fəhlələrin amansız istismarı nəticəsində Tağıyev Rusiyanın ən varlı şəxsiyyətlərindən birinə çevrilmişdi, tam olmayan məlumatlara görə, 1917-ci ilin axırlarında Tağıyevin kapitalı 30 milyon manata çatırdı. Ağır iş şəraiti, əmək haqqının azlığı, müdiriyyətin özbaşınalığı və s. Tağıyevin müəssisələrində bir sıra nümayişlərə və tətillərə səbəb olmuşdu. Azərbaycan burjuaziyasının digər nümayəndələri kimi, Tağıyev inqilabi hərəkata qarşı mübarizə aparan irticaçı qüvvələri müdafiə etmişdir. 1917-20-ci illərdə Sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparmışdır".

Göründüyü kimi, ASE müəllifləri Tağıyevə və Nağıyevə həsr etdikləri məqalələrdə tarixi dəlillərlə deyil, mirzabekyanların cızmaqaralarına əsaslanmışlar. Yalnız mirzabekyanlar üçün 1917-20-ci illərdə Azərbaycanda "Sovet hakimiyyəti" mövcud idi. Tağıyev müəssisələrində tətillərin iştirakçılarının kimlər olduğunu hələ 1906-cı ildə "burjuaziya nümayəndəsi" M.Ə.Rəsulzadə göstərirdi: "Bu fəhlələr qonşumuz erməni millətinin bir qism fəhlələridir ki, tətil edib təklif etdilər ki, müsəlman fəhlələri fabrikdən çıxsınlar. Erməni fəhlələrini bu işə vadar edən haman daşnaksütyun firqəsidir..."

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2011.-12-14 mart.-S.15.