Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

Zamanın gərdişinə bax: 4 ildən sonra M.Ə.Rəsulzadənin torpağa tapşırıldığı gün - mart ayının 8-də Mirzəbala Məmmədzadənin ürəyi dayandı. Ertəsi gün, martın 9-da cənazəsi İstanbulun Kadıköy Osmanağa camisindən qaldırıldı. Qəm karvanı şəhərin Qaraca Əhməd qəbiristanlığına baş aldı...

Vaxtilə Mirzəbala Məmmədzadə ulu öndərimiz Məhəmməd Əmin Rəsulzadə haqqında demişdi: "72 yaşına qədəm qoymuş olan Rəsulzadə ilə bir zamanlar 20 yaşına qədəm qoymuş gənc inqilabçı Rəsulzadə arasında heç bir fərq yoxdur". Bu sözlərin müəllifi haqqında da demək olar. Hər ikisi Azərbaycanın istiqlal yolunun mürşidləridir.

Bu da maraqlıdır ki, birincisini 1920-ci ildə Stalin, ikincisini 1923-cü ildə Bağırov xilas etmişdi. Bu ilin oktyabrında "Müsavat" partiyasının bir əsrlik yubileyi zamanı M.Ə.Rəsulzadə də, Mirzəbala Məmmədzadə də yanaşı duracaqlar - biri 127 yaşında, biri 113 yaşında.

Biri Novxanıda açdı gözünü,

Biri də Zirədə cahana gəldi.

Xəzərə dedilər ürək sözünü,

Dalğalar qabarıb tüğyana gəldi.

Tarix kitabıdır ömür dəftəri,

Taleyin yazdığı varaqları var.

Müsavat ayağa qalxandan bəri,

Bakı kəndlərindən dayaqları var.

Dövran yad bayrağı

qaldıran zaman,

Zülmətdə nur kimi yaşadı onlar.

Çoxları danışdı millət adından,

Millətin yükünü daşıdı onlar.

Əyilməz kişilər,

comərd insanlar

Qürbət yollarından Vətənə baxdı.

Burda şərəfsizə dastan yazanlar

"Şərəf" ordenini döşünə taxdı.

Çoxu dahi oldu öz nəzərində,

Çoxu dönük çıxdı duz-çörəyinə.

Bugünün, sabahın üfüqlərində

Dostları görürəm çiyin-çiyinə.

İstiqlal uğrunda mübarizədə

Doğulur, bərkiyir yenə də onlar.

Biri Novxanıda, biri Zirədə

Azərbaycan! - deyir yenə də onlar.

Azərbaycan Respulikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində tanış olduğumuz bir çox materiallar göstərir ki, Mir Cəfər Bağırov 1952-ci ildə belə keçmiş müsavatçıları və Müsavat əsgərlərini müdafiə etmişdir. Azərbaycan KP MK-nın 1952-ci il dekabrın 25-26-da keçirilmiş plenumundakı çıxışında deyilir: "Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda Bayramov familiyalı birisini işdən çıxarmışlar. Səbəbi nədir? Guya geri qalır, vaxtında dissertasiyasını bitirib müdafiə etməmişdir. Əslində isə keçmişdə müsavat zabiti olduğuna görə. Bayramov mənim ünvanıma Kirovobaddan teleqram vurmuşdu, xahiş edirdi ki, onu qəbul edim. Mən Həsənov və Orucov yoldaşlardan xahiş etdim ki, onlar birlikdə Bayramovun Bakıya gəlişini təşkil etsinlər və qəbula gətirsinlər. Belə də oldu. Gördüm ki, o, yaşlı adamdır, əlli dörd-əlli beş yaşlarında. Soruşdum ki, səni niyə institutdan xaric ediblər? Cavab verdi ki, keçmişdə müsavat zabiti oludğuma görə. Əmrə maarif nazirinin müavini Muxtar Zülfüqarov qol çəkmişdir. Dedim ki, bu necə ola bilər, axı Zülfüqarovun özü də keçmiş müsavat zabitidir?" (Təəssüf ki, M.C.Bağırovun bundan sonra azərbaycanca söylədiyi cümlələr stenoqrama salınmamışdır - T.Q.)

Daha sonra M.C.Bağırov çıxışında 1920-ci ildə Gəncədə olduğu günləri belə xatırlayır: "Faytonla gedirdim. Bir də gördüm ki, 30 nəfər boylu-buxunlu cavanı sıraya düzüb aparırlar. Faytonu saxlatdırdım, başçılarından soruşdum ki, bu cavanları haraya aparırsınız? Cavab verdi ki, güllələməyə. Qarayev yoldaşın əmridir, bunlar ağqvardiyaçı və müsavatçı kimi güllələnməlidirlər. Mən onların hamısını azad etdim, bəzilərini öz yanıma işə götürdüm, o cümlədən Muxtar Zülfüqarovu adyutant etdim. Hazırda nazir müavinidir, pis də işləmir".

Təəssüf ki, 1952-ci ildə Azərbaycan SSR maarif nazirinin müavini olmuş keçmiş müsavat zabiti barədə geniş məlumat əldə edə bilmədik. Çünki onun şəxsi iş qovluğu Azərbaycan KP MK-nın qərarı ilə 1977-ci ildə tərtib olunmuş akt əsasında ləğv olunub yandırılmışdır.

Mir Cəfər Bağırov və Cəbrayıl Ələsgərov

Azərbaycan Respublikası Prezidenti Siyasi Sənədlər Arxivində 1956-cı il dekabr ayında V.İ.Lenin adına Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda kadr dəyişikliyinə dair çox maraqlı materiallar saxlanılır. İ.Mustafayevin sədrliyi ilə keçirilən Büro iclasının həmin il 11 dekabr tarixli 64 nömrəli protokolundan çıxarışda oxuyuruq:

"V.İ.Lenin adına Pedaqoji İnstitutun direktoru haqqında

1902-ci ildə anadan olmuş, 1939-cu ilin avqustundan Sov. İKP üzvü, partiya biletinin nömrəsi 06628807, Vəkilov Mehdixan Yusif oğlu Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun direktoru təsdiq olunsun və C.A.Ələsgərov həmin vəzifədən azad edilsin.

Azərbaycan KP İMK katibi İ.Mustafayev.

14 dekabr 1956-cı il."

Təzə rektoru ictimaiyyət marksizm-leninizm kafedrasında müdirliyindən daha çox Səməd Vurğunun böyük qardaşı kimi tanıyır və hörmət edirdilər. Bəs rektorluqdan çıxarılan kim idi? Kim idi yeni rektordan beş yaş kiçik olan Cəbrayıl Ağaəli oğlu Ələsgərov?

1907-ci ildə Şamaxıda dünyaya göz açan Cəbrayıl 1917-1918-ci illərdə daşnakların törətdiyi dəhşətləri öz gözü ilə görmüşdü. Fəqət heç zaman ağlına gəlməzdi ki, xalqımıza qarşı soyqırımın baş komandanı elə rektoru işləmiş olduğu ali məktəbin adını daşıdığı Lenin olmuşdur. Onun imzaladığı dekretə əsasən, Şaumyan Azərbaycandan azərbaycanlıları "təmizləmək" əməliyyatına başlamışdı. 1918-ci ilin mart ayında erməni silahlı birləşmələri Şamaxıya hücum edərək, qədim şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsini tamamilə yandırmış, bir neçə gün ərzində yeddi mindən çox şamaxılı qətlə yetirilmişdir. Müdafiəsiz qalmış dinc əhali qonşu rayonlara pənah aparmışdır, Cəbrayılgil Ağdaşa çatar-çatmaz ailənin başçısı Ağaəli kişi dünyasını dəyişmişdir. Yaxınları-qohumları onu Ağdaş torpağına tapşırmışlar. Yeniyetmə oğul rəhmətliyin son nəfəsdə söylədiyi vəsiyyətinə əməl etmişdir: Bakıdakı tanışlarının yanına gəlmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə xüsusi mətbəələrin birində usta köməkçisi işləmişdir. Mürəttiblik peşəsinə mükəmməl yiyələnmiş Cəbrayıl Sovet hakimiyyəti illərində dövlət mətbəəsində cildçi vəzifəsində çalışmışdır. Əli çörəyə çatan andan Cəbrayıl atasının bir sözünü də qulağında sırğa etmişdir: elm dalınca get, bala.

Cəbrayıl Ələsgərov Bakıdakı birinci dərəcəli 76 nömrəli məktəbi bitirdikdən sonra Sənaye texnikumuna daxil olmuşdur. 1928-ci ildə texnikumu əla qiymətlə bitirdiyinə görə Məşədi Əzizbəyov adına Politexnik İnstitutuna (indiki Neft Akademiyasına) daxil olmuşdur. Elmi-tədqiqat işlərinə dərin marağını nəzərə alaraq, Cəbrayıl Ələsgərovu Kuybışev adına Neft Elmi-Tədqiqat İnstitutuna elmi əməkdaş qəbul etmişlər. O, 1935-ci ilədək burada çalışmışdır. Həmin vaxtdan 1937-ci il noyabr ayınadək gənc alim və pedaqoq Lenin rayonundakı Neft Texnikumunun əvvəlcə tədris hissə müdiri və sonra direktoru vəzifəsində işləmişdir. 1937-ci ilin noyabrında isə həyatında unudulmaz anlar yaşanmışdır. Mir Cəfər Bağırov "Şamaxı qaçqını"nı şəxsən qəbul etmiş, ətraflı söhbətdən sonra Mərkəzi Komitə Bürosunun qərarı ilə Azərbaycan Dövlət Universitetinin rektoru vəzifəsinə təsdiq edilmişdir. Cəbrayıl Ələsgərov 1941-ci ilin iyun ayınadək rektor vəzifəsini ləyaqətlə yerinə yetirmişdir. Respublikamızın bir çox adlı-sanlı ziyalıları kimi, o da düşmənlə döyüşə yollanmışdır. Cəbrayıl Ələsgərov mayor rütbəsində Zaqafqaziya Hərbi Dairəsinin Tiflisdəki qərargahında, 44-cü orduda Krım cəbhəsində baş siyasi təlimatçı olmuşdur.

1943-cü ilin fevralında mayor Cəbrayıl Ələsgərova Şimali Qafqaz cəbhəsindən kədərli xəbər çatdırılmışdır: iki qardaşı - Ağabala və Mikayıl ağır döyüşlərdə həlak olmuşlar. Cəbrayıla bir an elə gəlmişdir ki, iki qolu yoxa çıxmışdır. Atasının vaxtsız vəfatından sonra belə bir sarsıntı keçirməmişdi... Elə bu zaman Cəbrayıl Ələsgərova bir teleqramı da əlbəəl verib imzalatdılar: Təcili Bakıya Mərkəzi Komitəyə gəlməlidir.

Mərkəzi Komitədə, Mir Cəfər Bağırovun qəbulunda olarkən, respublika rəhbərindən xahişi bu oldu:

- Yoldaş Bağırov, icazə verin, ön cəbhəyə gedim, qardaşlarımın intiqamını alım...

- Hissə qapılaraq düşməndən intiqam almazlar, ağılla, səbrlə və siyasətlə hərəkət etmək lazımdır. Odur ki, sənin mübarizə yerin də, iş yerin də Mərkəzi Komitə olacaqdır.

Azərbaycan Respublikası İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində təsəvvürümüzdə canlandırdığımızın rəsmi ifadəsi ilə rastlaşırıq:

"Azərbaycan K(b)P MK Bürosu iclasının 1943-cü il avqustun 23-də keçirilmiş protokolundan çıxarış

Cəbrayıl Ağaəli oğlu Ələsgərov yoldaş, 1931-ci ildən partiya üzvü, partiya bileti N 1470389, Azərbaycan K(b)P MK-nın partiya kadrları şöbəsinin bölmə müdiri - ikinci müavin vəzifəsinə təsdiq olunsun.

ÜİK(b)P MK-dan bu qərarın təsdiq olunması xahiş edilsin.

Azərbaycan K(b)P MK katibi M.C.Bağırov."

...Cəbrayıl Ələsgərov "bir gözü ağlar, bir gözü gülər" can-ciyərlərinin yanına qayıtdı. Ömür-gün yoldaşı Zəminiyə xanım onu addım səslərindən hiss edərək qapını üzünə açdı. Ərini tutqun görən Zəminiyə dinməz durdu. Cəbrayıl otağa keçərək, qayınanası ilə salamlaşdı, sonra anasına tərəf addımlayaraq yeridi, ana-bala qucaqlaşdı və Zəminiyə gördü ki, ərinin göz yaşları anasının çiyninə axır, yaxınlaşıb "Cəbrayıl, nə baş verib?" soruşanda əri hıçqırağını boğa bilmədi. Özünə gəlib sakitləşəndən sonra fəryad etdi: "İki qardaşım həlak oldu! Cəbrayıl təkləndi!" Ana da, qayınana da ər-arvadın ah-naləsinə qoşuldular...

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2011.- 7-10 may.- S. 15.