"Boy çiçəyi" və ya "Azdrama"ya boy verməyən tamaşa...

Noyabrın 2-də Akademik Milli Dram Teatrında Azərbaycan dramaturgiyasının görkəmli nümayəndəsi, xalq Yazıçısı İlyas Əfəndiyevin "Sən həmişə mənimləsən və yaxud Boy çiçəyi" pyesi əsasında hazırlanmış iki hissəli "Boy çiçəyi" tamaşasının premyerası olub. Qeyd edək ki, ilk dəfə 1964-cu ildə səhnəyə qoyulan bu tamaşa Azərbaycan milli teatr sənətinin iki böyük nəhəng sənətkarı xalq artisti Tofiq Kazımovla İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığının ilk qaranquşu olsa da, milli teatr salnaməmizin yaddaşına qızıl hərflərlə həkk olunub.

Məlumat üçün bildirək ki, yeni quruluşda hazırlanmış tamaşanın rejissoru xalq artisti Azərpaşa Nemətovdur. Tamaşada əsas rolları- "Həsənzadə"ni xalq artisti Fuad Poladov, "Nargilə"ni isə əməkdar artist Məsmə Aslanqızı oynayırdı. Bundan başqa tamaşada Akademik Milli Dram Teatrının aparıcı aktyorları Şükufə Yusupova, əməkdar artist Əjdər Həmidov, aktyorlardan Elnar Qarayev, Almaz Amanova, Fəridə Vəliyeva da tamaşada iştirak edirdilər.

Yaşlı və ortayaşlı oxucularımıza yaxşı məlumdur ki, "Sən həmişə mənimləsən" pyesi "Azdrama"da Milli Dram Teatrında səhnəyə qoyulduğu ilk dövrlərdən etibarən uzun illər teatrın repertuarından düşməyən, böyük tamaşaçı kütləsini teatra cəlb edən maraqlı tamaşalardan olub. Azərbaycan dramaturgiyasında və teatrında bu tamaşa ilə psixoloji-lirik janrın əsası qoyulub. Bu əsər müxtəlif dövrlərdə Akademik Milli Dram Teatrın səhnəsində müxtəlif rejissorların quruluşunda hazırlansa da, həmişə geniş tamaşaçı marağını özünə cəlb edib. Ümumiyyətlə "Sən həmişə mənimləsən" əsərinin hər yeni quruluşda təqdimi teatr aləmində böyük rezonans doğuran hadisəyə çevrilib. Bu səbəbdən əsərin indiki quruluşu da teatrsevərlərin diqqət mərkəzində idi. Hərçənd əsərin ictimai baxışında iştirak edən bəzi həmkarlarım bu dəfə onun çox uğursuz alındığını söyləsələr də, inanmırdım ki respublikanın ən tanınmış rejissoru Azərpaşa Nemətovun quruluş verdiyi və Fuad Poladov kimi aktyorun baş rolda iştirak etdiyi bir tamaşa belə zəif alınar. Getdim, baxdım və zənnimdə yanılmağım məni çox təəssüfləndirdi. Çox təəssüfləndim ki, Tofiq Kazımov kimi dahi rejissorun Azərbaycan teatr salnaməsinə qızıl hərflərlə həkk olunan bu hədiyyəsi belə aşağı səviyyədə oynanıldı. Bəlkə də aktyor oyunundakı bu nöqsanlar premyeranın həyacanı ilə əlaqəli idi. Amma İlyas Əfəndiyev kimi klassik dramaturqumuzun əsərinə belə laqeyd münasibət ən azından mənəvi cinayət kimi qiymətləndirilməlidir.

Əvvəla, hamımıza məlumdur ki, İlyas müəllim öz əsərlərinə necə məsuliyyətlə yanaşar, onun nəinki bir kəlməsinə, nöqtə və vergülünə belə çox ciddi diqqət yetirərdi. Bu səbəbdən pyesin mətninə toxunmaq, onu guya müasir dövrümüzlə uzlaşdırmaq məqsədilə redaktə etmək yersiz idi. Əslində açıq-aşkar görünürdü ki, bu "uzlaşma" bədii-estetik cəhətdən çox primitiv aparılıb.

"Sən həmişə mənimləsən" pyesinin maraqlı cəhəti budur ki, əsərin finalı əvvəlcədən bilinmir və bu da istər oxucuda, istərsə də tamaşaçıda onun sonun necə olması marağını yaradır. Tamaşaçı bu tamaşada istər-istəməz qəhrəmanın qayğısını çəkir, sonunun necə ola biləcəyini düşünməyə vadar edir. Təsvirləri mükəmməl deyiləcək qədər olmasa da, təxəyyülündə məkan və obrazın canladırmasını apara bilərsən.

Əsərdə qadının əri qarşısında köləliyi, acizliyi geniş vurğulanır. Bu cür güclü,iradəli varlıqların çox zaman bu səbəbdən bu şəkildə aciz duruma düşmələri təəccüblüdü. Sonda Nəzakət ərinin əsarətindən qurtulub, qızına nə qədər bağlı olduğunu göstərə bilir.

Bu pyes dünyanın 60-cı illər mənzərəsində azərbaycanlı mənəviyyatını əks etdirən bədii bir sənəddir. Müasir azərbaycanlı psixologiyasının öyrənilməsi yolunda ilk bələdçi məhz "Sən həmişə mənimləsən" pyesidir. Bunlardan əlavə "Sən həmişə mənimləsən" pyesi Azərbaycan teatr mədəniyyətində yeni bir estetik mərhələnin başlandığını müjdələyib, yeni rejissuranın, yeni aktyor ifaçılığının meydana gəlməsini şərtləndirib, Azərbaycan milli dramaturgiyasının çağdaş axtarışlarının dəyərli təzahürü kimi əlamətdar olub, teatrımızın həm repertuar siyasətinin istiqamətlənməsinə kömək edib, həm də onun sonrakı inkişafı üçün mühüm estetik koordinatları müəyyənləşdirib.

Bu səbəbdən onun necə belə zəif hazırlanması başa düşülən deyil.

Keçək tamaşanın rejissor quruluşuna...

Tamaşada mizanların nə qədər ardıcıllıqla bir-birini əvəz etməsini müşahidə etsək də, səhnə tərtibatının bu mizanlara mane olduğunu, ümumi atmosferin də çox süni təəssürat bağışladığını gördük. Səhnədə rejissor hadisələrin baş verdiyi məkanı yan-yana quraşdırılmış otaqlar kimi göstərib. Amma bu otaqların birində hadisələr davam etdikcə, digər otaqlardakı personajlar sanki butafora çevrilirlər. Hərçənd Fuad Poladov səhnədə boş dayanmamaq üçün arada siqaret çəksə də, bu daha da qeyri-estetik görünüş yaratdı. Digər tərəfdən bütün dünyada siqaret əleyhinə kampaniyaların aparıldığı bir dövrdə, Akademik Milli Dram Teatrı kimi dövlət müəssisəsində siqaretin reklam olunması hansı məqsədi daşıyırdı başa düşmədik.

Əsərin musiqi tərtibatı isə onun ideyası ilə heç uyğun gəlmirdi. Biz öyrəşmişik ki, tamaşadakı kuliminasiya nöqtəsi ilə musiqinin kuliminasiya nöqtəsi harmoniya təşkil etməlidir. Bu tamaşada musiqi tərtibatı bərbad idi desək, daha doğru olar. Üstəlik sual doğuran məqamlardan biri də obrazların rep deməsi idi. Müasirlik naminə "müasirlik"mi? Tamaşada əl telefonlarından istifadə olunur. Rejissor bununla nə demək istəyir? Məgər 60-cı illərdə əl telefonu vardı? Əgər eləydisə? Nargilənin anası da əzazil ərindən qorxub Həsənzadənin evinə getməməli, bütün narazıçılığını ona SMS-lə bildirməli idi... İkinci pərdədə Nargilə Həsənzadəyə qutabı yeyəndən sonra ona türk kofesi təklif edir. Əvvəla türklərdə kofe yox, qəhvə olur. Bir də bakılılar demişkən, qutabdan sonra qəhvə getmir, axı...

Bir neçə kəlmə də aktyor oyunu barədə.

Heç şübhəsiz ki, baş roluoynayan xalq artisti Fuad Poladov Azərbaycan teatr sənətinin sonuncu mogikanlarındandır.

Amma bu tamaşada biz sevimli aktyorumuzu deyil, sanki tamaşa xatirinə səhnəyə çıxan rol ifaçısını gördük. Budəfəki ifasında Fuad Poladovun özünəməxsus aktyor oyununa xas olan emossionallıq, şuxluq, əzmkarlıqdan əsər-əlamət yox idi. Sanki tələm-tələsik sözlərini deyib səhnədən qaçmaq istəyirdi.

Əsərin əsas qəhrəmanlarından biri də Nargilədi. Qəhrəmanın atasını tez itirməsi, ögey atasının onunla davranışı, anasının köləliyi və iradəsizliyi ona çox təsir edib. Dikbaşlığı, sərbəstliyi, digər insanların düşüncələrinə önəm verməməsi, anlayışlı olması və ağlı onu tamaşaçıya sevdirir. Nargilə atasızlığının və atalığının ona verdiyi əzablardan qurtulmaq üçün uşaq ağlı ilə hər gün pəncərəsinə baxdığı, özündən 25 yaş böyük Həsənzadəyə aşiq olur. Yoxluq içində varlığı, qaranlıqda işığı tapan bunlara necə bağlanırsa, o da Həsənzadəyə bağlanır.

Bütün bunları tamaşaçı nə qədər Məsmə Aslanqızının ifasında görməyə çalışsa da, arzusuna nail ola blilmədi. Məsmə Aslanqızı 16 illik aktyorluq təcrübəsinə malik xarakterik roların mahir ifaçılarındandır. Amma tamaşaçıya məlum olmayan səbəblərdən onun bu tamaşadakı oyunu heç alınmadı. Səhnə plakstikası yerində olsa da, həm diksiyada, həm də rolun ifasındakı nöqsanlar onun oyununu darıxdırıcı edirdi. Bəlkə də bu onun premyera həyəcanı və yaxud xəstə olması ilə əlaqəli idi, amma bunun tamaşaçıya dəxli yoxdur. Çünki o, bundan əvvəl də "Nargilə"ni oynayıb və obraza bələddir. Tamaşaçı Nargilədəki sevginin, emosiyanın əvəzinə "Aygün Bəylərin qısa saçlı, şapkalı vaxtları"nın prototipini gördü.

Digər rollara gəldikdə isə, Əjdər Həmidov elə bir oyunu ilə yadda qalmadı. Əksinə, biz canlı aktyor əvəzinə sanki marionet kukla gördük.

Sonda bir məqama toxunmaq istərdik. Akademik Milli Dram Teatrının direktoru İsrafil İsrafilovla dəfələrlə teatrın tamaşalarının keyfiyyət səviyyəsinin qalxması mövzusunda söhbətlər etmişik. Ona görə də İsrafil müəllimin bu istiqamətdə gördüyü işlər, apardığı islahatları təqdir hal kimi qiymətləndiririk. Amma məsələ burasındadır ki, çiy quruluşlu tamaşalar "Azdrama"ya boy vermir, ən azı nüfuzlu teatr məbədinin imicinə yaraşmır.

İltifat HACIXANOĞLU

Ekspress.- 2011.- 12-14 noyabr.- S. 18.