"Qətllə bağlılığı yoxdur, amma qatil kimi katorqaya məhkum olunub"

Mərhum jurnalist Aqşin Kazımzadənin "K ubiystvu nepriçasten, no priqovoren kak ubiyüa k katorqe" adlı görkəmli bəstəkar, professor və xalq artisti Tofiq Bakıxanovun babası Məmməd Rza bəyə həsr olunmuş məqaləsi iki il əvvəl "Kaspiy" qəzetində dərc olunub. Fəlsəfə elmləri namizədi Əminə Abbasova (Tuncay) məqaləni azərbaycancaya çevirib.

Bakı xanlarının nəslindən olan Məmməd Rza Bakıxanovun həyatı həm də XIX sonlarının Bakısının və bakılılarının rus işğalı altında üzləşdiyi müsibətin bir tarixçəsidir. Məqaləni cüzi ixtisarlarla təqdim edirik.

Mənşəyi etibarı ilə və mahiyyətcə nəcib və düzgün bir insan olan Jan Valjan bacısının ailəsini aclıqdan qurtarmaq üçün etdiyi xırda oğurluq üstündə uzun illərini katorqada keçirmişdi. Amma zindandan qaçmağı, taleyin yüzlərlə ən qəfil və ən amansız sınaqlarından keçərək məhkəmə rüsvayçılığını və şərəfsizlik damğasını üzərindən silməyi bacararaq, obrazlı desək, onun bədii obrazını yaradan

Viktor Hüqonun məcbur etmişdi ki, onu günahsız təqdim etsin.

Fransız təbəəsi Edmond Dantes isə digər parislinin - Aleksandr Dümanın (Ata) ədəbi təxəyyülünün məhsulu olaraq tarixə başqa adla, uydurulmuş şəkildə düşə bilib. Günahsız şəkildə qorxulu İf qəsrinə salınan, amma mühakiməsini və düzgün, qayda-qanuna əməl edən insan simasını itirməyən bu adam cəhənnəmə bənzər yerdən canını qurtara bilir: insanların təsəvvürlərində əbədi olaraq özünə uydurduğu hərflər yığnağından ibarət adla - əfsanəvi sərvətə malik qraf Monte Kristo kimi qalır.

- Mənim babam Məmməd Rza bəy nə xırda cibgir, nə də yolkəsən quldur olub, - həyacandan dodaqlarını dişləyən çox hörmətli bəstəkar, professor və xalq artisti Tofiq Bakıxanov deyir. - Amma şər taleyin və pis adamların iradəsi ucbatından o, cavan həyatının 6 ilini iftiraya, çirkin böhtana məruz qalaraq katorqada keçirib....

Sonda nəhayət ki, ədalət tənətənə çalıb və ona tamamilə və sonadək haqq qazandırıblar. Amma kim hesablaya bilər ki, Azərbaycanın ən sayılıb-seçilən, nəcib nəsillərindən birinin nümayəndəsi olan, humanistlər və generallar, maarifçilər və mesenatlar ailəsində yetişən bu insan təmiz və şərəfli adı özünə qaytarılanadək beynində nə qədər sinir hüceyrələrini yandırıb. Ona haqq qazandırılandan sonra o hələ də cəsarətlə küçədə gəzə bilmir və insanların gözünün içinə baxa bilmirdi. Amma kənardakı insanlar onun belə bir nəsildən olduğu üçün onunla tanışlıq yaratmağı çox istəyirdilər. Çünki babamın özünün də bir ziyalı kimi şəxsiyyəti onları cəlb edirdi.

Bu, sadəcə faciə deyil, bu, 100 ildə bir dəfə rast gəlinən məkrli situasiyaların üst-üstə düşməsi də deyil, bu, təsadüfi hadisə də deyildi. Bu, başadüşülməz tərzdə qalaqlanan fakt və təsadüflərin üst-üstə düşməsidir...

1895-ci ilin 15 noyabr gecəsi Bakı şəhərində revolverdən açılan bir neçə güllə ilə andlı məhkəməsinin üzvü S.D.Staroselski yaranmışdı. Ertəsi gün yaralı canını tapşırır.

Ölümündən qabaq sorğu-sual edilən Staroselski bəyan edir ki, cinayətə təhrikdə o, barələrində mülki iş qaldırdığı Zabrat kəndinin starşinası Manafov Həşim oğlu və Bakı şəhər idarəsinin üzvü Balabəy Orucəlibəyovdan şübhələnir. Və bu yetərli olur ki...

Cinayətin şahidləri yox idi və bütün ittihamlar dolayı dəlillər üzərində qurulmuşdu. İstintaqı da, aşkar görünürdü ki, məhkəmədə adı şahid kimi keçən ahnsısa yerli polis məmuru aparıb.ni də polisdə işləyənlər idarə edirdi.

Nəticədə atüstü aparılan belə istintaq 7 nəfərin məhkəmə cəlb edilməsi ilə nəticələnir: Məşədi Məmməd bəyi və Fəttah Həkimi Staroselkskini güllələməyə görə; Gül Qasım və Kərbəlayi Hüseyni qətldə birlavəsitə iştiraklarına görə;

M.Bakıxanov, Manaf Haşım və İbrahim Ələkbəri isə qatilldəri pulla satın almalarına görə.

İşə 27 fevral 1897-ci ildə Bakı dairə məhkəməsində baxılır. Bakıxanov barəsində müddətsiz katorqa işlərinə məhkumedilmə hökmü çıxarılır. Məşəd Məmməd və Fəttah hakim 20 il katorqa cəzası alır. Qalan müttəhimlərə bəraət verilir...

(ardı var)

Ekspress.- 2011.- 19-21 noyabr.- S. 18.