Da Vinçi müəmması
Haqqında ən
çox yazılan sənət əsəri yəqin ki, Leonardo
da Vinçinin Mona Lizası - Cakonda əsəridir. Cakonda sirli
təbəssümü ilə sənət aləmində əsrarəngiz
bir mifə çevrilib. Rəssamlar, şairlər, sənətşünaslar
Cakonda müəmmasını çözməkdə sadəcə
acizdirlər. Əsəri rentgen şüaları ilə
müayinə edirlər, ekstrasenslər bir-birindən fərqli
fikirlər söyləyirlər. Cakonda isə gülümsəyir...
Gəlin bu nadir sənət
incisinə könlümüzün gözüylə baxaq və
könlümüz bizə nə pıçıldayırsa,
ona da inanaq.
Tamaşaçı
Cakondaya baxır, Cakonda da sanki tamaşaçını
görür. Mona Liza ilə həmsöhbət olmaq
mümkündür. Cakondanın çöhrəsi donuq deyil,
canlıdır və bu müəmmalı çöhrə bəzən
göz önündəcə ifadəsini dəyişir. Bu
zaman bizim şüurumuzda, yaddaşımızda
gördüyümüz obraz müəyyən interpretasiyaya məruz
qalır, əgər gördüyümüz obrazla
yaddaşımızda canlanan interpretasiya uyğun gəlməzsə,
obraz yüngülcə dalğalanacaq. Bəlkə elə bu səbəb
ucbatındandır ki, sənət əsərləri, elə
Cakonda özü bəzi tamaşaçıları həyəcanlandırır,
diksindirir, çünki gördüyümüz obrazla göz
yaddaşımızdakı obraz vahid obraza çevrilmir.
Leonardo da Vinçi
dürlü insan hisslərinin portret ifadəsi haqqında
maraqlı fikirlər söyləyib, amma nədənsə
Cakondadan söz açmayıb...
Leonardo da Vinçi
(1452-1519) - rəssam, heykəltəraş, filocof,
musiqiçi, mühəndis... bir sözlə, universal dahi.
Leonardo vəkil Pyero da
Vinçinin sadə kəndli qadın Katerinadan olan qeyri-qanuni
oğludur. Hələ uşaqlıq illərindən onun elmə
olan sonsuz marağı ətrafındakıların diqqətindən
yayınmadı, balaca Leonardo gözəl rəsmlər çəkirdi,
şeir yazırdı, təbiət ona böyük istedad bəxş
etmişdi, onun on barmağında on məharət vardı - o,
əla üzgüçüydü, yaxşı at
çapırdı, qılınc oynadırdı.
On dörd
yaşında doğma Vinçi kəndini tərk edib rəssam
olmaq arzusuyla Florensiyaya gəldi, Florensiyada tanınmış rəssam
Verrokkonun emalatxanasında şagird oldu, altı il gecə-gündüz
burda çalışdı, senyor Verrekkodan təsviri sənətin
sirrlərini öyrəndi. İyirmi yaşında Leonardo
artıq Florensiyada tanınmış rəssam idi. Rəssam
ucaboylu, cazibədar, sağlam və güclü bir cavandı,
şux və parlaq geyinməyi sevirdi, o, gözəllik
vurğunuydu, ətrafda olan hər şeydə gözəlliklər
görürdü. Florensiyalılar gənc rəssamı
çox sevirdilər, florensiyalılar ona Sehrbaz ayaması
vermişdilər. Florensiyanın ən yaraşıqlı, ən
güclü, ən istedadlı rəssamı gerçəkdən
xoşbəxt ulduz altında doğulmuşdu, Tanrı ondan
heç nə əsirgəməmişdi.
Leonardo
qadınların sevimlisiydi - rəssam bütün kübar məclislərinin,
balların, maskaradların, konsert gecələrinin daimi
iştirakçısıydı, ehtiraslı italyan
qadınları hər cürə təhlükəni unudaraq
özlərini Sehrbazın ağuşuna atardılar. Onu da
deyim ki, gənc Leonardo da Vinçi çılğın rəqs
musiqiləri və məhəbbət serenadaları bəstələyirdi,
bəli, Tanrı ondan heç nə əsirgəməmişdi,
onun məlahətli səsi vardı...
Florensiyada keçən
qayğısız, xoşbəxt illər bir-birini əvəz
edirdi, artıq Leonardonun iyirmi dörd yaşı vardı və
ona elə gəlirdi ki, həyat bir maskaraddır və bu
gözəl maskarad bir ömür boyu davam etməlidir. Lakin
1476-cı ilin yazında Leonardo da Vinçi üç dostu ilə
birlikdə həbs olundu.
Hələ
uşaqlıq illərində qəfəsdə saxlanılan
quşlara baxanda onun ürəyi sıxılardı. Sonralar əlinə
pul düşəndə qanadlı məhbusları qəfəsdən
qurtarardı, indi isə özü məhbus idi. Leonardonun
dövründə Florensiya şəhərinin küçələrində
poçt qutularına bənzər qutular olardı, şəhər
əhalisi bu qutulara "həqiqətin səsi" deyərmişlər.
İstənilən vətəndaş bu qutuya anonim məktub
ata bilərdi, anonim məktuba istinadən adamı tutub məhbəsə
atırdılar, bundan sonra məhbus günahsızlığını
sübut etməliydi, əgər sübut edə bilərdisə...
"Həqiqətin səsi"ndə
Leonardonu və üç dostunu "ələ verən"
kağız tapılmışdı. Onlar rəssam Verrokkonun
emalatxanasında naturaçı Yakopo Saltarelliyə təcavüzdə
ittiham olunurdular, bu, çox ağır ittiham idi. Yakopo gerizəkalı
olduğundan ifadə verə bilmirdi, o donosun kim və ya kimlər
tərəfindən qutuya atıldığı sirr olaraq
qaldı. Xoşbəxtlikdən Florensiya məhkəməsi elə
ilk toplantısında onlara bəraət qazandırdı.
Üç aydan sonra həbsxana qapıları onların
üzünə açıldı. Həbsxanadan
çıxandan sonra Leonardo klaustrofobiyadan əziyyət
çəkəcək...
Leonardonun üç
dostundan biri Florensiyada böyük nüfuza malik Mediçilər
nəslinin nümayəndəsi idi, bu da şəhərdə
bəzi şaiyələrin yayılmasına səbəb oldu
- şəhər sakinləri Mediçilərin məhkəməni
satın aldığına inanırdılar...
1481-ci ildə Leonardo
Florensiyanı tərk etmək qərarına gəlir. Bəzi
tədqiqatçılar rəssamın bu qərarını
beş il öncə baş vermiş talesiz olayla
bağlayırlar, amma, cənablar, o olaydan artıq beş il,
düz beş il ötüb. Fərziyyələrə görə,
da Vinçi uğursuz məhəbət ucbatından ilk dəfə
on dörd yaşında gəldiyi,
doğmalaşdığı şəhərdən
ayrılıb...
Da Vinçinin həyatı
da tabloları kimi sirr örtüyünə bürünüb
- beş əsrdi da Vinçi kodları
çözülmür ki, çözülmür.
Leonardo da Vinçinin
ölümündən otuz il sonra Corco Vazarinin "Məşhur
memarların, rəssamların və heykəltəraşların
həyat salnaməsi" adlı fundamental araşdırmalar
kitabı yayınlandı. Vazarinin kitabından Leonardo da
Vinçinin həyatı haqqında ilkinc məlumatlar almaq
olar - kitabda Fransa kralı XII Lüdovikin Milana səfəri də
yer alıb - bu münasibətlə da Vinçi kral
üçün hədiyyə hazırlamalı idi - Leonardo
aslan fiquru hazırlayır, aslan bir neçə addım
atandan sonra döş qəfəsi açılır,
aslanın döş qəfəsindən nilufər gülləri
tökülür...
Milanda rəssam Salaino
ləqəbli balaca bir oğlanı öz himayəsinə
götürür, Salaino pinəçi Cakono Kapriotininin
oğlu idi və bu balaca cibgirin cəmi on yaşı
vardı. Qırx yaşlı subay rəssam Salainonu (Salaino -
Şeytan balası) öz evinə gətirir, onunçün təzə
pal-paltar alır, ona təsviri sənət dərsləri
verir, amma Şeytan balası hər fürsətdə hamisinin
cüzdanına əl gəzdirir. Rəssam Şeytan
balasını ərköyün böyüdürdü, onun
şıltaqlıqlarına səbrlə dözürdü,
zaman keçdikcə Salaino bahalı əlbisələrlə
yaşıdları arasında əsl dendiyə çevrilirdi,
amma qozbeli qəbir düzəldər deyiblər. Leonardo da
Vinçinin "Xaç çəkən İoann" əsərini
yadınıza salın - İoann obrazının prototipi
oğru, dələduz Salainodur. Şeytan balası hara, müqəddəs
İoann hara - tükürpədici paradoksdur. Yevangeliyaya
görə, İoann səhrada yaşayıb, dəvə
yunundan kobud paltar geyinib, akritlə, yəni çəyirtkələrlə
qidalanıb. Leonardo isə ehtiyatın nə olduğunu bilməyən,
uzun qıvrım saçları çiyinlərini
örtmüş, hardasa zənənsifət bir gəncin
obrazını yaradıb, gəncin sağ əli səmaya
işarə edir, gözlərində isə sanki şeytan
oynayır. Dediyim kimi, bu tablo üçün naturaçı
Salainodan başqası deyil. Mona Liza ilə İoannın təbəssümlərini
diqqətlə müqayisə eləyin - görəsən
Salainonun təbəssümü hansı sirdən xəbər
verir? - əlbəttə biz bunu heç zaman bilməyəcəyik.
Leonardo da Vinçinin
pərəstişkarlarına az tanınmış olan bir
silsilə qrafik rəsmləri arasında "Xaç çəkən
İoann" tablosunun eskizi aşkarlanıb. XIX əsrdə bu
eskiz daha on bir erotik rəsmlə birlikdə İngiltərə
kralının kolleksiyasında saxlanılırdı. Sənətşünas
Brayan Syuzelin yazdığına görə, məşhur bir
alman eksperti (B.Syüzel alman ekspertinin adını çəkmir)
Leonardonun qrafik rəsmlərini incələyəndən bir qədər
sonra bu rəsmlər müəmmalı şəkildə yoxa
çıxır və çox sonralar rəsmlərin
hansı yollasa Almaniyaya gedib çıxdığı
haqqında məlumat yayılır...
Gəlin yenə
Cakondanın yanına qayıdaq - bu əsər sadəcə
olaraq portret deyil, bu əsər dahi rəssamın
fırçaya aldığı məhəbbət himnidir.
Leonardo yaradıcılığının
araşdırıcılarının fikrincə, Mona Liza rəssamın
ömrü boyu sevdiyi yeganə qadın olub.
Leonardonun
emalatxanasında çoxsaylı şagirdlər arasında
Salainonun xüsusi yeri vardı, o da qəyyumunun sevgisindən
sui-istifadə edirdi. 1506-cı ildə Leonardo da Vinçi
Melçi ailəsinin şəhər ətrafındakı
malikanələrinin mehmanı oldu, bu ev sahibinin on beş
yaşlı oğlu Françeskoya rəssamlıq dərsləri
verməyə başladı. Yaraşıqlı, nəzakətli,
kübar Forançesko Salainonun tam əksi idi, Salaino o saat bunu
duydu. İstedadlı şagird və vəfalı dost
Françesko öz müəllimini doğma atası kimi
sevirdi. Bu haqda bir qədər sonra, hələlik isə deyim
ki, Françesko ustadın emalatxanasına gəlib-gedəndən
sonra ərköyün Salainonun mövqeyi zəifləməyə
başladı, keçmiş cibgir kübar Françeskoya nifrət
edirdi. Françesko Melçi ustadın sağ əliydi...
Leonardo da Vinçinin
məşhur avtoportreti - avtoportretdə kədərli,
yorğun bir qoca sanki xəyala dalıb, ötən günlərini
vərəqləyir. Alnının-üzünün
qırışlarında zaman donmuş kimi görünür
- bu ixtiyar qoca ömrünün qürub
çağlarını yaşayır.
Amma yox, yaşından
çox qoca görünən rəssamın cəmi
altmış beş yaşı var.
Portretdəki adam
gülümsəmək istəyir, fəqət gülümsəməyə
belə gücü qalmayıb. O, təbəssümü
yadırğayıb...
Leonardo da Vinçi
bütün kitablarını, əlyazmalarını, rəsmlərini
və əşyalarını Françesko Melçiyə vəsiyyət
eləyib. Saloinoya isə üzümlüklərinin
yarısını, bir də... "Mona Liza"nı verdi. Yenə
bir müəmma - bir şey hələ də qaranlıq
qalır, görəsən Leonardo bu əsəri niyə əsl
sahibinə, Florensiyalı tacir Françesko del Cakomaya
qaytarmayıb, axı portretdən gülümsəyən
qadın ornun avadıdır.
Salaino ona miras qalan
üzüm bağında ev tikdi, evləndi... su qabı suda
sınar demişdim və məşhur qəyyumunun
ölümündən beş il sonra dikbaş Şeytan
balasını bir qovğada öldürdülər. Ustadının
ölümündən sonra Françesko demək olar ki,
fırçaya, palitraya yaxın durmadı. Françeskonun
sağlığında böyük ustadın bir əsəri,
bir əlyazması, bir əşyası belə
itib-batmayıb, amma onun ölümündən sonra tablolar, rəsmlər,
əlyazmaları hissə-hissə dəyər-dəyməzinə
satıldı.
Şeytan balası Salaino
"Mona Liza"nı Milanda yaşayan
bacılarına bağışladı. Sonralar hansısa bir
möcüzə nəticəsində "Mona Liza" Parisdə
kralın kolleksiyasında göründü. Beləliklə,
"Mona Liza"nın qəribə səyahəti
başlandı. 1911-ci ildə portreti Luvrdan oğurladılar.
Bu ilin avqust ayında "əsərin oğurluğu"nun
100 ili tamam oldu.
Adil Mirseyid
Ekspress.- 2011.-
1-3 oktyabr.- S. 14