Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Bağırov və Şəkinski

Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivində 1961-ci il yanvarın 27-də SSRİ Nazirlər Soveti yanında Baş Arxiv İdarəsi tərəfindən Məmmədəmin Şəkinskiyə göndərilmiş rəsmi məktub saxlanılır. Həmin məktubu və cavabı olduğu kimi oxuculara təqdim edirəm:

"Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Arxiv İdarəsinin rəisi M.Ə.Şəkinski yoldaşa

Xahiş edirəm ki, bu il mart ayının 1-dən gec olmayaraq illik hesabatdakı ümumi göstəricilərdən başqa yeni tikilmiş, bərpa olunmuş arxiv binaları (ümumi və daxili görünüşünü hökmən fotoda əks etdirməklə) Baş Arxiv İdarəsinin Təşkilat-metodika şöbəsinə göndərəsiniz.

Nəzərdə saxlayın ki, yeni binaların tikintisi başa çatdırıldıqda və arxivə digər binalar verildikdə dərhal Baş Arxiv İdarəsinə yaxılı məlumat təqdim etməlisiniz.

SSRİ Nazirlər Soveti yanında Baş Arxiv İdarəsi təşkilat-metodika şöbəsinin rəisi L.Krivoşein."

Məmmədəmin Şəkinskinin 1961-ci il mart ayının 2-də Moskvaya göndərdiyi cavab məktubunda oxuyuruq:

"Məlumat üçün bildiririk ki, respublikanın xalq təsərrüfatının inkişaf etdirilməsinə dair yeddiillik planda arxiv binaları tikintisinə vəsait ayrılmamışdır.

Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Arxiv İdarəsinin rəisi M.Şəkinski."

1961-ci ilin "arxiv tikintisinə vəsait ayrılmadığı" yeddiillik plan yetmişinci, səksəninci, doxsanıncı illərdə də öz qüvvəsində qalmışdır. Bunun əsl səbəbini məktublarında açıq-aydın yazmasa da (yaza da bilməzdi - T.Q.), Azərbaycanın "hümmət"çi baş arxivarusu yaxşı bilirdi. Respublikanın rəsmi dairəlrəinə arxivlərimizdəki həqiqət güzgüsü deyil, yalançı alimlərin və dövlət məmurlarının əyri güzgüsü sərfəli idi. Əyri güzgüdə Mir Cəfər Bağırov "xalq düşməni", arxivin həqiqət güzgüsündə "xalqın xilaskarı" idi.

Azərbaycan arxivlərində hansı xəzinənin saxlanıldığını Moskva tədqiqatçıları da aydın təsəvvür edirdilər. Dövlət Arxivində tanış olduğum metariallar bu cəhətdən də nadir tapıntı kimi görünür. Məsələn, 1961-ci il fevral ayının 7-də Moskvadan SSRİ Nazirlər Soveti yanında Baş Arxiv İdarəsi elmi-nəşriyyat şöbəsinin rəisi A.İ.Loginova yoldaşın Bakıya göndərdiyi məktuba diqqət yetirin:

"SSRİ Nazirlər Soveti yanında Baş Arxiv İdarəsi Sizdən xahiş edir ki, tabeliyinizdəki dövlət arxivində 1861-1917-ci illər arasındakı dövrü əhatə edən aşağıdakı məsələlərə aid materialların olub-olmaması barədə bizə məlumat verəsiniz:

1. Sizin arxivinizdə elə materiallar varmı ki, həmin illər ərzində iri müəssisələrdə fəhlələrin tərkibinin dəyişilməsinə dair məlumat əldə etmək (fəhlələrin ümumi sayı, cinsi, yaşı, iş stajı, kənd ilə əlaqəsi, ixtisaslı olub-olmaması və b.k.) mümkün olsun.

2. Arxivinizdə ayrı-ayrı sənaye müəssisələrinin fondları mövcudmu və burada müəssisələrin "pasport kitabları", fəhlələrin "şəxsi hesabları" saxlanılırmı?

3. Əgər mərkəzi arxivdə ayrı-ayrı müəssisələrin fondları saxlanılmırsa, dediklərimizi respublikanızın bilavasitə müəssisələrindəki arxivlərindən aşkara çıxarmaq mümkünmü?

4. Sadaladığımız materiallardan hansı birisinə rast gəlsəniz, xahiş edirik, bunların konkret olaraq nə kimi müəssisələrə aidiyyatını və müvafiq sənədlərin arxivdə necə mühafizəsi barədə də məlumat verəsiniz.

5. Arxivinizdə və ya müəssisələrin arxivində fəhlələrin iş günü, əmək haqqı, mənzil şəraiti, bədbəxt hadisələr və b. k. barədə sənədlər saxlanılırmı?

Sizin arxivinizdə və ya hazırda fəaliyyət göstərən müəssisələrin arxivlərində materiallar aşkar olunduqda xahiş edirik, fondları da göndərəsiniz."

1961-ci il mart ayının 1-də M.Şəkinski tərəfindən A.İ.Loginova yoldaşa göndərilmiş məktub, yəqin ki, elmi-nəşriyyat idarəsinin rəisini heyrətə gətirmişdir: Azərbaycan arxivlərində Moskvanın bir çox tədqiqatçıları üçün əvəzsiz mənbələr vardır! Bəlkə də bu gün də hələ yarım əsr bundan əvvəl M.Şəkinskinin elan etdiyi arxiv fondları maraq doğuracaqdır. M.Şəkinskinin məktubunda oxuyuruq:

"Bildirirəm ki, Azərbaycan SSR Dövlət Tarix Arxivində Sizi maraqlandıran materiallar vardır. Bunlar arxivin aşağıdakı fondlarında saxlanılır:

1. Fond 509 - Bakı qəzasının sənaye müfəttişliyi - 1893-1920-ci illər

2. Fond 523 - "Elektrik qüvvəsi" səhmdar cəmiyyəti - 1899-1920-ci illər

3. Fond 530 - Bakı neft cəmiyyəti - 1905-1920-ci illər

4. Fond 531 - Neft sənayesi və ticarət cəmiyyəti "A.İ.Mantaşev və Ko" - 1898-1922-ci illər

5. Fond 577 - "Bekendorf və Ko" ticarət evi idarəsi - 1883-1914-cü illər

6. Fond 582 - Moska-Qafqaz neft sənaye və ticarət şirkəti - 1904-1916-cı illər

7. Fond 583 - "Kaspiya" şirkəti - 1898-1910-cu illər

8. Fond 585 - Neft mədənləri Avropa korporasiyası - 1898-1910-cu illər

9. Fond 587 - Xəzər-Qaradəniz neft sənayesi və ticarət (keçmiş Rotşild) cəmiyyəti - 1885-1920-ci illər

10. Fond 595 - Zubalov" neft sənayesi və ticarət cəmiyyəti - 1889-1917-ci illər

11. Fond 596 - "G.Lianozov" neft şirkətinin Bakı şöbəsi - 1899-1921-ci illər

12. Fond 597 - "Neft" rus şirkətinin Bakı şöbəsi - 1905-1915-ci illər

13. Fond 597 - "Oleum" neft və duru yanacaq şirkəti - 1900-1915-ci illər

14. Fond 798 - "Nobel qardaşları" neft şirkətinin Bakı şöbəsi - 1882-1920-ci illər

15. Fond 802 - Gədəbəy mis filizi zavodu - 1896-1920-ci illər.

Qeyd: Bildirirəm ki, bir məktubda fondlarda saxlanılan bütün materialların siyahısını göstərmək qeyri-mümkündür. Çünki bunların sayı olduqca çoxdur.

Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Arxiv İdarəsinin rəisi M.Şəkinski."

1961-ci ildə Məmmədəmin Şəkinskinin Moskvaya - Baş Arxiv İdarəsinin elmi-nəşriyyat şöbəsinə göndərdiyi arxiv fondlarından tədqiqatçılar geniş istifadə edərək dissertasiyalar yazmışlar. Azərbaycanda isə başbilənlərimiz M.Şəkinskinin və ondan sonrakı idarə rəislərinin haqlı xahişinə əməl edərək, Azərbaycan arxivinin özünün müstəqil nəşriyyatı olmasına icazə verməmişlər. Bunun nəticəsidir ki, bəzi üzdəniraq tarixçilər arxiv sənədlərinə göz yumaraq, siyasi oyunbazlıq meydanında at çapmışlar, millətimizin məşhur sahibkarları haqqında olmazın şər-böhtanları Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının səhifələrinə həkk etmişlər. Məsələn, ASE-nin 1986-cı ildə nəşr olunmuş doqquzuncu cildində (səh.121) müstəqil Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının banisi Hacı Zeynalabdin Tağıyev barədə yazılmış məqalədə oxuyuruq: "Tağıyev milli burjuaziyanın mənafeyini güdməklə yanaşı, həmçinin millətin başçısı, atası" kimi şöhrətlənmək niyyətində olmuşdur. Fəhlələrin amansız istismarı nəticəsində Tağıyev Rusiyanın ən varlı şəxsiyyətlərindən birinə çevrilmişdi. Tam olmayan məlumata görə, 1917-ci ilin axırlarında Tağıyevin kapitalı 30 milyon manata çatırdı. Ağır iş şəraiti, əmək haqqının azlığı, müdiriyyətin özbaşınalığı və s. Tağıyevin müəssisələrində bir sıra nümayiş və tətillərin baş verməsinə səbəb olmuşdu. Azərbaycan burjuaziyasının digər nümayəndələri kimi Tağıyev inqilabi hərəkata qarşı mübarizə aparan irticaçı qüvvələri müdafiə etmişdir. Bütün vasitələrlə çar hökumətinə xidmət göstərən Tağıyev ən yüksək titul və rütbələr, orden və medallarla təltif olunmuşdu. 1917-20-ci illərdə Sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparmışdır."

Araşdırmalar göstərir ki, "1917-20-ci illərdə Sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparmış "Tağıyevin fəaliyyətinə dair çoxlu arxiv fondlarını da M.Şəkinski vaxtilə mübafiə etmişdir. Onun 1961-ci ildə Moskvaya - Baş Arxiv İdarəsinin elmi-nəşriyyat şöbəsinə göndərdiyi siyahıdakı fondlardan əlavə, Azərbaycan Dövlət Tarix Arxivindəki 372, 389 və digər fondlarından respublikamızın tədqiqatçıları da geniş istifadə etmişlər. Onların arasında tarix elmləri doktoru Marat Cəfər oğlu İbrahimov ayrıca yer tutur. Peşəkar tədqiqatçı-tarixşünas ilk dəfə olaraq, arxiv materialları əsasında on doqquzuncu əsrin sonlarından başlayaraq iyirminci əsrin əvvəllərinədək olan dövrdə H.Z.Tağıyevin sahibkarlıq fəaliyyətini hərtərəfli tədqiq etmiş, 1990-cı ildə eyni adlı kitabını Bakıda Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında çap etdirmişdir. Kitabda arxivdə saxlanılan bir sıra foto-şəkillər də əksini tapmışdır. Bu foto-sənədlər bu gün də böyük maraq doğurur."

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2011.- 15-17 oktyabr.- S. 15.