Tofiq Bakıxanovun vokal yaradıcılığı

Respublikanın xalq artisti, Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının professoru Tofiq Bakıxanov xalq musiqisindən qidalanaraq daim yeni üsullar axtarır. Bəstəkar hər gün, hər an yaradıcılıqla məşğuldur, narahat və fəal insandır. Bizim gənclərimizə nümunədir. Onun son illər yazdığı əsərlərdə gəncliyə məxsus temperament və enerji qüvvəsi hiss olunur.

Ötən il dekabrın 22-28-də keçirilən, böyük bəstəkarımız Tofiq Bakıxanova həsr olunan Musiqi Festivalı da bir daha sübut etdi ki, Tofiq müəllimin əsərləri xalqın ürəyinə yol taparaq onun qəlbində yaşayır. Müxtəlif janrlarda yazdığı əsərlər festivalda görkəmli sənət ustalarımızın ifasında yüksək professionallıqla və zövqlə səslənmişdi.

Musiqi festivalının ilk günündə Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqında sevimli bəstəkarımızın 80 illiyinə həsr olunmuş elmi-praktik konfrans keçirilmişdi. Elmi konfransın başlanğıcında Bəstəkarlar İttifaqının Sədri, respublikanın xalq artisti, professor, "Şöhrət" ordenli Firəngiz xanım Əlizadə maraqlı çıxışında T.Bakıxanovun çoxşahəli yaradıcılığından, yüksək professionallığından, işgüzarlığından, öz sənətinə vurğunluğundan danışmışdı.

Bu sətirlərin müəllifi isə konfransda T.Bakıxanovun mahnı və romanslarına həsr edilmiş məruzə ilə çıxış etmişdi. Əslində sevimli bəstəkarımızın yubileyinə hazırlıq artıq çoxdan başlanmışdı. Bakı Musiqi Akademiyasının təşəbbüsü ilə "Caz mərkəzi" zalında bəstəkarın kamera-instrumental əsərlərindən ibarət konsert keçirilmiş, T.Bakıxanovun əziz müəllimi Qara Qarayevə həsr olunan əsəri xüsusi ehtiramla, rəğbətlə qarşılanmış, onun Vasif və Rauf Adıgözəlov qardaşlarına, həmçinin Vaqif Mustafazadəyə ithaf olunmuş gözəl əsərləri ifa olunmuşdu. Bu əsərlərdən söhbət açmağım təsadüfi deyil. Bu əsərlərdə, belə deyək, "mahnı tematizmi" anlayışı mövcuddur, yəni bu əsərlərin musiqi dili və xüsusi olaraq melodikası aydın, yadda qalan musiqidir. Bu üslub daha çox mahnı, romans janrlarına təsadüf edir. T.Bakıxanovun kamera -instrumental əsərlərində musiqi dramaturgiyasını özündə ehtiva edən mövzular - mahnı və romans janrlarının melodiyalarına bənzəyir. Həmin əsərləri eşidən adi dinləyicinin yaddaşında bu mövzular qalır. Bu, çox vacib amildir ki, əgər dinləyici konsert zalından çıxarkən onun yaddaşında bir neçə mövzu qalırsa, beləliklə bəstəkarın əsəri onun qəlbinə yol tapır. Düşünürəm ki, festivalda səslənən bütün əsərlər buna parlaq misaldır.

Çıxışımda mahnı janrının müasir dövrümüzdə inkişafı problemlərinə də toxunduq. Ümumiyyətlə, Azərbaycan bəstəkarlarının mahnıları musiqi mədəniyyətimizdə mobil və aktual bir janr olaraq qalır. Vaxtı ilə Qara Qarayevin şəxsən imzaladığı mahnı haqqında qərarı yadıma düşdü: "Respublikamızda mahnı janrının təbliği və inkişafında olan ciddi nöqsanlar haqqında" (3 may 1973-cü il).

Həmin qərarın bəzi fikirləri bu gün də müasir səslənir. O, dövrdə yaranan zəif mahnılar haqqında musiqişünaslarımız tənqidi fikirləri ilə mətbuatda, plenum və qurultaylarda çıxış edirdilər. Qara Qarayevin qərarını heç də təsadüfi olaraq yada salmadıq. Çünki Tofiq Bakıxanov və onun nəslinin nümayəndələri mahnı janrına olduqca ciddi yanaşırlar. Məsuliyyət və ciddilik - onların əsas kredosu olub.

T.Bakıxanovun estrada üçün yazılmış mahnılarını şərti olaraq üç qrupa bölmək olar:

a) səmimi məhəbbət mövzusunu və yaxud təbiətin gözəlliyini vəsf edən mahnılar.

b) melodiyanın "açıq" (məişətdə istifadə olunan) intonasiyalarından qurulması.

c) həmin mahnıların gənc nəsillərə ünvanlanması ilə əlaqədar, bu əsərlər solo-ifaçılar üçün nəzərdə tutulur.

60-cı illərin əvvəllərində S.Rüstəmin sözlərinə bəstələnmiş "Sevən könül" mahnısı olduqca şən, dinamik və gözəl mahnılardan biridir. Səmimi, sadiq və şirin məhəbbətin təcəssümü bu mahnının sözlərində əksini tapır:

"Çal, ey sazım, gül telim,

Gül sən də, ey sevgilim

Gülür azad, şən elim,

Gül sən də, ey sevgilim."

"Sevən könül" mahnısının zəngin harmonik dili həm ifaçını, həm də dinləyicini cəlb edir, kəskin ritmi isə musiqiyə rəqsvarilik gətirir.

S.Rüstəmin sözlərinə yuxarıda qeyd etdiyimiz mahnıya yaxın olan "Bağışla məni" məhz estrada mahnılarına aiddir. Lirik məhəbbət mövzusuna aid olan mahnılar, o cümlədən, "Yaylaqların mahnısı", "Görüş yerimiz" - Tofik Mütəllibovun sözlərinə bəstələnib.

"Nigar " adlı məcmuədə daha iki mahnı T.Mütəllibovun sözlərinə yazılıb: "Abşeron bağlarında" və "Özbək bacım". Hər iki mahnıda yeddi hecalı poetik strukturdan istifadə edilib və bu da Azərbaycan mahnılarına səciyyəvi olan xüsusiyyətdir. Bəstəkar hər iki mahnıda 6/8 ölçüsünə etinad edərək rəqs ritminin xüsusiyyətlərini cəmləşdirir.

"Abşeron bağlarında" vətənə və təbiətə olan isti münasibət, məhəbbət hissi həm şair və həmçinin bəstəkar tərəfindən bacarıqla, professionallıqla açılmışdır.

"Xəzər - böyük bəstəkar

Nə qədər mahnısı var.

Axşam-səhər oxuyar

Abşeron bağlarında."

Xüsusi olaraq, bu şeirə olduqca mənalı, belə deyək, Azərbaycan xalqının mentalitetini əks etdirən sözlər səciyyəvidir:

"Nə var qonaqdan əziz?

Gəlin, dostlar, gəlin siz

Açıq olur süfrəmiz

Abşeron bağlarında"

Məhz bu cəlbedici sözlərə və gözəl, məlahətli musiqiyə görə bu mahnı 1970-ci illərdə kütlə arasında geniş yayılmışdı.

Şair Atif Zeynallının sözlərinə yazılmış "Sevgilim mahnısı" düşünürəm ki, obraz-emosional baxımından "Sevən könül" əsərinə yaxındır: ifadəli, yadda qalan melodiyanın əsasında aksentli, kəskin ritmik frazalar dayanır. Qeyri-akkord səslərin istifadəsi harmoniyaya xüsusi təravət bəxş edir. Mahnının miqyası, genişliyi, dinamik inkişaf prinsipləri, bu əsəri romans janrına da yaxınlaşdırır. Düşünürük ki, bu, qarışıq janrdır.

Qeyri-adi mövzuya malik olan bir mahnı diqqəti çəkir: İslam Səfərlinin sözlərinə bəstələnmiş "Cəfərim mənim". Şair bu əsərini böyük dramaturqumuz Cəfər Cabbarlıya həsr etmişdir və mətndə biz onun qəhrəmanlarının adlarına da rast gəlirik. Belə ki, bəstəkar on bir hecalı struktura əsaslanaraq, yadda qalan ifadəli melodiyanı yaradır və xüsusi olaraq biz kulminasiya bölmələrini də qeyd etməliyik. Melodiyaya olduqca məntiqli inkişaf prosesi xasdır.

Fikrimizcə, bu məcmuənin əvvəlində səslənən "Nigar" mahnısı (Sözləri M.Müşfiqindir) təsadüfi deyil, çünki bəstəkarın sevimli qızı Nigara həsr olunur. Mahnının poetik mətni on bir hecalıdır və bu da M.Müşfiqin üslubuna yaxın bir amildir. Əsərin melodiyası sadə, ifadəli və ələlxüsus yaddaqalan intonasiyalardan qurulur. İnkişaf prosesində diqqəti cəlb edən ifadəli səsaltı polifoniyanı qeyd etməliyik.

Maraqlıdır ki, məcmuənin sonunda A.S.Puşkinin sözlərinə yazılmış "Qış yolu" (Tərcümə edəni Abbas Səhhət) qarışıq mahnı-romans musiqi formasında bəstələnmişdir. Əsər daha çox romans janrına yaxındır. Bununla əlaqədar romansın miqyası böyük, fakturası zəngin və rəngarəng, inkişaf prinsipləri isə mürəkkəbdir. Poetik mətni müşayiət edən faktura çoxplanlıdır. Əsərin ikinci yarısında isə (romans iki hissəli reprizli formada bəstələnib) beş xanə səslənən instrumental bağlayıcı keçiddə hətta muğam sənətinə xas olan improvizasiya elementləri səslənir. Musiqidə bir neçə təzadlı obrazlar qovuşur, fəal şəkildə inkişaf olunur və sonda bəstəkar vahid bir obraz yaradaraq, romansın lirik-psixoloji məzmununu, mənsubiyyətini daha da gücləndirir.

1978-ci ildə T.Bakıxanovun Abbasqulu Ağa Bakıxanovun şeirlərinə yazdığı "Quqsidən söz düşəndə" (fortepiano ilə oxumaq üçün romanslar)" adlı məcmuəsi çap edilir. "Abbasqulu Ağa Bakıxanovu adətən Azərbaycan tarixinin atası adlandırırlar. Məlum olduğu kimi, böyük tədqiqatçı "Gülüstani-İrəm" kitabında 1813-cü ildə Gülüstan müqaviləsinə qədərki tariximizi ilk dəfə müəyyən bir sistemlə, ardıcıllıqla qələmə almışdır. Nizami Gəncəvidən ta Hacı Zeynalabdin Şirvaniyə qədər ilk məlumat verdiyi üçün mənə elə gəlir o, ədəbiyyat tariximizin də atası sayıla bilər. Bu da təbiidir. Çünki Bakıxanov maraqlı bir ədəbi mühitdə yaranmış gözəl lirik şeirlərin müəllifi kimi qələm yoldaşları arasında nüfuz qazanmışdır... T.Bakıxanov hələ 1967-ci ildə nəşr etdiyi "Gözəlliklər məskəni" nəğmələr məcmuəsində Qüdsinin lirikasına müraciət etmiş, romanslar yazmışdır. Romanslar bizi düşündürür, gözəllik aləminə aparır, mənəvi saflaşdırır, əsl estetik zövq mənbəyinə çevrilir". Bu gözəl sözlər xalq şairimiz Nəriman Həsənzadəyə məxsusdur.

Məcmuə aşağıdakı əsərlərdən ibarətdir: "Söz düşəndə", "Yenə bülbüllər", "Toxunmayaq güllərə", "Qəlbimi işıqlandıran", "Nazlı Nigar", "Gözləyər", "Söylə", "Bəxtəvər". Burada təqdim olunan romanslar ümumən, lirik-psixoloci sferanı özündə ümumiləşdirir. İnsanın dərin mənalı daxili aləmi təbiətin gözəl güşələrinin fonunda öz təcəssümünü tapır. Ümumiyyətlə, T.Bakıxanov bu romansların mətnlərini olduqca zövqlə, bacarıqla seçir və nəticədə bir "lirik poema" yaradır. Şərti olaraq, silsilədə gözümüzün qarşısında insan həyatı keçir, kədərli və işıqlı mübarizəli və şakit... Lakin həyatın hər günü sizi düşündürür, sizinlə mübahisə edir, dialoqa girir...

Gözəl, əsrararəngiz təbiətin mənzərəsini yaradan bəstəkar ən ifadəli zəngin musiqi üsullarına müraciət edir. O, sanki təkrarsız "musiqi lövhələri" yaradır. Bu baxımdan biz "Yenə bülbüllər", "Toxunmayaq güllərə" romanslarını qeyd etməliyik. Musiqi fakturası hər iki romansda çoxplanlıdır, yəni burada T.Bakıxanov həm homofon-harmonik, həm improvizasion (kiçik bağlayıcı fazalarda) və hardasa (kulminasiya bölmələrində) polifonik xüsusiyyətlərdən geniş istifadə edir. Müxtəlif bəzək notları musiqiyə rəngarənglik gətirir.

Əgər "Yenə bülbüllər" romansında bəstəkar səsaltı polifoniyadan istifadə edirsə, artıq "Toxunmayaq güllərə" romansında imitasiyalı inkişaf prinsipinə müraciət edir.

Hər iki romansda olduqca ifadəli "Giriş" materialı səslənir ki, bu da gələcəkdə inkişafa təkan verir. Girişdə səslənən mövzular əsərlərin inkişaf prosesində istifadə edilir.

Xüsusi olaraq "Söz düşəndə" romansının əvvəlində bəstəkar muğam-improvizasiya üslubundan istifadə edir. Artıq vokal partiyası deklamasiya üslubunda yazılıb, yəni daha çox danışıq nitqinə yaxınlığı ilə seçilir. Ümumiyyətlə, fakturada ornamentin istifadə edilməsi musiqiyə ekspressivlik bəxş edir.

Məcmuəni tamamlayan "Bəxtəvər" romansı olduqca şən, gümrah və dinamik xarakter daşıyır. Fakturada bəstəkar mürəkkəb akkord komplekslərindən bacarıqla istifadə edir. Yüksək emosional pafosla fərqlənən melodiya təntənəli və işiqlı səslənir.

Şərti olaraq, "Bəxtəvər" romansı bu gözəl silsiləni, onun musiqi tematizmini ümumləşdirir. Düşünür ki, bu gözəl, yüksək professionallıqla yazılan romanslar yeni nəsil ifaçıların diqqət mərkəzində olmalıdır.

İmruz ƏFƏNDİYEVA,

Ü.Hacıbəyli adına Bakı

Musiqi Akademiyasının professoru

Ekspress.- 2011.- 29-31 oktyabr.- S. 19.