Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Bağırov və Şəkinski

M.ŞƏKİNSKİ - Azərbaycan Politexnik İnstitutunun yaradılmasından 10 il keçir. Təəccüblüsü budur ki, bu ali məktəbin binasında arxivə münasib yer tapılmamışdır, qiymətli sənədlər zirzəmiyə atılmış və hörümçəklərin "mühafizəsin"nə verilmişdir. İnstitutun direktoru bizimlə söhbət zamanı bildirdi ki, sentyabrda arxivi birinci mərtəbəyə köçürəcəkdir. Ümid edirik ki, Əliyev yoldaş vədinə xilaf çıxmayacaqdır.

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun rektoru Vəkilov yoldaş arxivi binada yerləşdirsə də, sənədlər baxımsız haldadır. Arxivin ştatda olan iki işçisi boş-bekar günlərini keçirir, mühüm sənədlər isə döşəməyə atılmış qalaqlar içərisindədir, o cümlədən institutun Əsasnaməsi. Belə bir biabırçı faktı göstərmək istəyirəm. Konservatoriyanın dosenti İsa İsayev 1952-ci ildə APİ-nin qiyabi şöbəsini bitirmişdir. Onun əmək kitabçasını axtarıb tapa bilmirlər. Arxivin vəziyyəti barədə söhbət zamanı partiya təşkilatının katibi Əlizadə yoldaş gileyləndi ki, rektor Vəkilov vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün heç bir təbir görmür. Vəkilov yoldaş həqiqətən vədinə əməl etmir. Arxivin sahmana salınması məqsədilə 4 nəfər ayrılacağı havada qalır.

On üç ildir ki, Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Şurası yenidən qurulmuşdur. Ancaq şuranın öz arxivi yoxdur. Bizim təkidimizin nəticəsi olaraq, nəhayət, Ali Sovetin binasının zirzəmisində 1959-cu ildən bəri saxlanılan sənədlər AHİŞ binasına gətirilmişdir. Ancaq nə faydası, burada da kiçik bir otaqda döşəmədə qalmışdır. Təəssüflər olsun ki, həmkarlar ittifaqları komitələrində də vəziyyət yaxşı deyildir. Məsələn, Yerli sənaye və kommunal təsərrüfatı işçiləri respublika həmkarlar komitəsində arxiv, nə qədər qəribə görünsə də, binanın çardağında yerləşdirilmişdir. Toxuculuq və yüngül sənaye işçiləri respublika həmkarlar komitəsində arxiv sənədləri dəhlizdə və əmək mühafizəsi şöbəsində divanın üstündədir. Arxiv idarəsinin əməkdaşlarının müəyyən etdiyi kimi, burada 1933-1941-ci illərə aid vur-tut 11 iş qovluğu mövcuddur. Yüzlərlə dəyərli sənədlər itirilmişdir. Bu yaxınlarda AHİŞ-in bufetində su kəmərindən sızmalar nəqliyyat və şosse yolları işçiləri həmkarlar ittifaqları respublika komitəsinin binasına dolmuş, arxiv materiallarının 30 faizi zay olmuşdur.

Hamımıza yaxşı məlumdur ki, teatrlarımız xalqımız üçün əvəzsiz mədəniyyət mərkəzləridir. Buna görə də aktyor və rejissorlarımızın sənədli irsini göz bəbəyi kimi qorumalıyıq. Teatrlarımızın arxivləri bu tələblərə cavab verirmi? Əsla yox! M.F.Axundov adına opera və balet teatrı 1924-cü ildən fəaliyyət göstərir. 1932-ci ilədək arxiv sənədləri yoxdur, 1932-ci ildən başlayan arxiv materialları isə 33 işdən ibarətdir. Teatrın fəaliyyət göstərdiyi 28 il ərzində vur-tut 33 arxiv işi?! Bunun üçün kimlər məsuliyyət daşıyır? Hər şeyi bərpa etmək mümkündür - maşınları da, körpüləri də, binaları da. Ancaq arxiv sənədinin əslini bərpa etmək mümkün deyildir, əgər biz maddi mədəniyyət abidələrini qoruyub saxlayırıqsa, xalqımızın yazılı abidələrini - arxiv sənədlərini gələcək nəsillərə çatdırmaq üçün mühafizə etməliyik.

Xalqımızın qürur və əzəmət rəmzi olan Sumqayıtda arxivə münasibət kökündən dəyişilməlidir. Bir neçə faktı sadalamaq istəyirəm. Sumqayıt alüminium zavodunun arxivi zirzəmidə yerləşir, 1940-1959-cu illərə aid sənədlər hələ də işlənib arxivə təhvil verilməmişdir, ayrı-ayrı şöhələrdədir. Sintetik kauçuk zavodunda bir çox arxiv sənədi itirilmişdir.

Sumqayıt Şəhər İcraiyyə Komitəsinin arxivi müəssisə arxivlərindən də pis vəziyyətdədir. İcrakomun sədri Ələkbərov yoldaş və müavini Axundov yoldaş arxiv materiallarının saxlanılmasına laqeyd yanaşır, nəticədə Sumqayıtın tarixinə aid sənədlər məhv edilmişdir. Şəhər arxivi icraiyyə komitəsi binasının rütubətli zirzəmisindədir. Nə şəhər partiya komitəsinin katibi, nə də şəhər sovetinin sədri bir dəfə olsun arxivə baş çəkməmişlər. Əməkdaşlarımız Sumqayıt şəhər sovetinin arxivində icraiyyə komitəsinin sessiya və iclaslarının protokolları əvəzinə... Azərbaycan KP MK Bürosunun məxfi iclas protokolunu aşkar etmişlər. Məgər Sumqayıtın rəhbərləri bilmirlər ki, şəhər arxivində məxfi qərarların saxlanılması qəti qadağandır? Bu, cinayətdir və buna yol verənlər cəzalandırılmalıdırlar.

Nazirlik və dövlət idarə rəhbərləri arasında elələri vardır ki, hətta arxivin harada yerləşdiyindən xəbərləri yoxdur. Arxivlər bir qayda olaraq, üçüncü dərəcəli şəxslərə - təsərrüfat müdirlərinə, ən yaxşı hallarda dəftərxana müdirlərinə həvalə olunur. Halbuki Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin bu gün də qüvvədə olan 1940-cı il 17 iyul tarixli qərarında deyildiyi kimi, arxivlər müəssisə rəhbərinin tabeliyindəki şöbə səlahiyyətindədir. Soruşulur, respublika hökumətinin qərarına göz yumanlara kim icazə vermişdir?

Arxiv müdirləri rəhbərlərin hansı tapşırıqlarını yerinə yetirirlər? Ali və Orta Təhsil Komitəsinin arxivariusu kabinetlərə çay aparmaqla məşğuldur. Kommunal Təsərrüfatı Nazirliyinin arxiv müdiri iş gününü material çap etməklə keçirir, Ali Məhkəmənin arxiv müdiri hər gün bir məhkəmə iclasının katibi təyin olunur.

Respublikanın mərkəzi dövlət arxivlərində iş şəraitini yaxşılaşdırmaq üçün hökumət qayğısına ehtiyacımız vardır. Azərbaycanın 150 illik tarixini hifz edən mərkəzi arxivlərimiz bu gün də qırx il bundan əvvəlki şəraitdə olduğu kimi qalmışdır. Buna daha dözmək olmaz. Axı başqa müttəfiq respublikalarda mərkəzi arxivlər üçün yeni binalar inşa edilir, Tbilisi, Yerevan, Aşqabad, Stalinqrad, Velikiye Luki, Saransk, Yoşkar-Ola və digər şəhərlərdə arxivlər üçün münasib çoxmərtəbəli binalar tikilmişdir. Ancaq Bakı şəhərinin baş arxitektoru İvanov yoldaş Saray şossesindəki kilometryarım uzaqlıqda torpaq sahəsi ayırır. Bakıda arxiv üçün yeni bina inşasında niyə digər ölkələrin təcrübəsindən istifadə etmirik? Məsələn, Fransada arxivlər, bir qayda olaraq, şəhərin mərkəzində, yaşıllıqla əhatə olunmuş binalardadır. Onlar çox düzgün olaraq belə hesab edirlər ki, arxiv nə qədər şəhərin inzibati-mədəni mərkəzinə yaxındırsa, ictimayyət üçün sərfəlidir, vətəndaşlar arxiv sənədlərindən asanlıqla istifadə edə bilirlər. Bakı baş arxitektorunun layihəsinə görə isə, camaatımız bir sənəd üçün dağda-daşda arxiv ünvanı axtarmalıdırlar.

1959-cu ilin sentyabrında Bakı Şəhər İcraiyyə Komitəsi öz qərarı ilə sədr müavini Əliyev yoldaşa və şəhərin baş arxitektoru İvanov yoldaşa bir vəzifə olaraq tapşırmışdı ki, on gün ərzində Bakı şəhər dövlət arxivi bina ilə təmin edilsin. Doqquz ay keçmişdir, qərar kağız üzərindədir. Bu barədə Ləmbəranski yoldaşa müraciətlərimiz də nəticəsiz qalmışdır. Bakı şəhər dövlət arxivi Bakı Soveti binasının rütubətli otağındadır. Biz çalışmalıyıq ki, bütün arxivləri zirzəmilərdən çıxara bilək və gələcəkdə bu qızıl mədəniyyət və tarix fondlarını, zəhmətkeşlərin yazılı abidələrini işıqlı binalarda yerləşdirək. Müşavirə iştirakçılarının nəzərinə çatdırıram ki, Azərbaycan KP MK Bürosu qərara almışdır ki, 1960-cı ilin oktyabrında nazirlik və dövlət idarələri arxivlərinə baxış təşkil olunsun. Baxışın nəticələri Azərbaycan KP MK-da və respublikanın Nazirlər Sovetində müzakirə ediləcəkdir. İnanıram ki, ümumi səylərimiz ilə respublikamızda arxiv işində qayda-qanun və dönüş yarada biləcəyik.

MÜƏLLİFDƏN. 1960-cı ilin iyulunda hökumət binasında yeganə müşavirə idi ki, respublika arxiv idarəsinin sədri yüksək vəzifələrdə çalışan məmurları sərt tənqid edirdi. Bu məmurlar arasında 1954-1959-cu illərdə M.C.Bağırovun imzaladığı bir çox qərar və məktubları maklaturaya qatanlar da vardı. Sumqayıtın quruculuğunda M.C.Bağırovun tarixi xibmətlərinə aid materialların şəhər dövlət arxivindən yoxa çıxması və s. M.Şəkinsi respublikada arxiv işinin yaxşılaşdırılmasında 1940-cı il 17 iyul tarixli qərara istinad edirdi. Müşavirəyə sədrlik edən Əli Kərimov da, müşavirədə iştirak edən nazir müavinləri də yaxşı bilirdilər ki, bu tarixi qərarı Azərbaycan KP MK katibi M.C.Bağıorov və Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Teymur Quliyev imzalamışlar. Cəsarətlə demək olar ki, altmışıncı illərdə Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi Vəli Axundov, Mir Cəfər Bağırovu - Məmmədəmin Şəkinski idi!

Azərbaycan Dövlət Arxivində haqqında danışdığımız müşavirənin stenoqramı saxlanılır. M.Şəkinskinin məruzəsindən sonrakı hissələrdən bəzi məqamları nəzərinizə çatdırıram:

ƏLİ KƏRİMOV - Kim çıxış etmək istəyir?

CAVADOV (Səhiyyə nazirinin müavini) - Şəkinski yoldaş respublikada arxiv işinin vəziyyətini hərtərəfli təhlil etdi. Mən səhiyyə nazirliyinin üvanına deyilən tənqidi tamamilə qəbul edirəm. Arxivimiz pis vəziyyətdədir. Şəkinski yoldaşın göstərişi ilə arxiv idarəsinin 4 nəfər əməkdaşı hazırda nazirliyə bu sahədə əməli köməklik göstərirlər. Özüm də Şəkinski yoldaşın yanında olanda, onun köməkliyi ilə bir neçə çox qiymətli arxiv materialı ilə tanış oldum. İndiyədək ağlıma gəlməzdi ki, sən demə, böyük mikrobioloq və epidemioloq Qamelaya 1901-ci ildə Bakıda olmuşdur. Biz həmçinin arxivdə adına Bakıda xəstəxana olan Semaşko haqqında maraqlı materiallarla tanış olduq. Nikolay Fyodoroviç Semaşko 1901-ci ildə Kazan Universitetini bitirmiş, 1925-ci ildə şəhərimizə gəlmişdir.

Ünvanımıza deyilənlərdən nəticə çıxaracaq və səhiyyə nazirliyinin arxivini qaydasına salacağıq.

ŞƏKİNSKİ - Biz isə Sizə köməkliyimizi davam etdirəcəyik.

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2011.- 10-12 sentyabr.- S. 15.