Bələdiyyələrin maliyyə imkanlarını necə artırmalı

İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyi fiziki şəxslərdən əmlak vergisi üzrə vergi bazasının təkmilləşdirilməsi ilə bağlı hökumətə tövsiyələr hazırlayıb

Yerli özünüidarə qurumlarının normal fəaliyyəti üçün onların maliyyə potensialının güclü olması vacib şərtdir. Maliyyə imkanlarının zəif olması bələdiyyələrə öz səaliyyətlərini tam yerinə yetirməyə imkan vermir. Nəticədə əhalinin bu qurumlara olan inamı azalır və cəmiyyətdə bələdiyyələrin lazımsız qurum olması fikrinin formalaşmasına gətirib çıxarır.

Yerli özünüidarə qurumları yerli büdcələrdə toplanan gəlirlər hesabına maliyyələşir. Statistik məlumatlara görə, yerli büdcələrin gəlirlərinin təxminən 9%-i fiziki şəxslərin əmlak vergisi hesabına formalaşır. Fiziki şəxslərin əmlak vergisi ikinci əsas vergi mənbəyini təşkil edir.

Qanunvericiliklə bələdiyyələrə yerli vergiləri, o cümlədən fiziki şəxslərdən əmlak vergisini yığmaq səlahiyyəti verilsə də, yerli özünüidarə qurumları bu vəzifəni tam yerinə yetirə bilmirər. Faktiki olaraq bələdiyyələr üçün tətbiqi məcburi öhdəlik daşıyan əmlak vergisinin yığımı prosesində çoxlu problemlər mövcuddur. Bu problemləri aşağıdakı kimi sistemləşdirmək olar:

Fiziki şəxslərdən əmlak vergisi üzrə ödəmələr çox aşağı səviyyədədir. Statistik məlumatlar göstərir ki, 2010-cu ildə ölkə üzrə əmlak vergisinin proqnozunun icrası 68% təşkil edib. Ən aşağı yığım Astara, Qobustan, Saatlı və Gədəbəy rayonlarında qeydə alınıb. Bu rayonlar müvafiq olaraq proqnoza 1,6%, 2,2%, 3% və 3,3% əməl edə bilib.

Bir sıra bələdiyyələrdə ümumiyyətlə əmlak vergisini yığmaq təcrübəsi yoxdur. 2010-cu ildə ölkə üzrə 6 rayonda (Naftalan, Daşkəsən, İmişli, Mingəçevir, Ağdam və Füzuli) əmlak vergisi yığılmayıb. Bu rayonlarda cəmi 126 bələdiyyə fəaliyyət göstərir. Bu onu göstərir ki, ölkə üzrə bələdiyyələrin ən azı 7,3%-i fiziki şəxslərdən əmlak vergisi tutmur.

Evlərin inventar dəyərinin olmaması onların vergiyə cəlb edilməsini mümkünsüz edir. Vergi Məcəlləsinin 198-ci maddəsinə görə, fiziki şəxslərdən əmlak vergisi onların xüsusi mülkiyyətində olan binaların inventarlaşdırılmış dəyərindən tutulur. Ancaq araşdırmalar göstərir ki, fiziki şəxslərdən əmlak vergisinin vergitutma obyekti olan yaşayış evlərinin bir çoxunun inventar dəyəri yoxdur. Bu problem özünü kənd yerlərində qabarıq şəkildə büruzə verir. Kənd yerlərində evlərin 90%-nin inventar dəyəri olmadığından onların vergiyə cəlb edilməsi problem yaradır.

Bəzi hallarda inventar dəyəri olmayan evlər bələdiyyələrin özləri tərəfindən təxmini qiymətləndirilir və onlara təxmini vergi məbləği tətbiq edilir. Halbuki bələdiyyənin bu təşəbbüsü Vergi Məcəlləsi ilə birbaşa ziddiyyət təşkil edir. Bəzi ərazilərdə vergi yığımına başqa qurumu cəlb ediblər. Xüsusilə də şəhər bələdiyyələri mənzil istismar sahələri (MİS) ilə vergilərin yığılması məqsədilə müqavilə bağlayırlar. Bu hal əsasən Bakı şəhərinin bələdiyyələrinin iş təcrübəsində rast gəlinir. Vergi Məcəlləsinə görə, MİS-lərin və bu tipli qurumların vergi yığımı fəaliyyətini həyata keçirməsi tam qanunsuzdur.

İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyi fiziki şəxslərdən əmlak vergisinin yığım səviyyəsini artırmaq üçün hökumətə 3 mexanizm təklif edir:

1-ci mexanizm: Fiziki şəxslərin mülkiyyətində olan daşınmaz əmlakın (evlərin) kütləvi inventarlaşdırılmasının təşkili. Bu mexanizmin dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına ölkə ərazisində olan bütün yaşayış evlərinin kütləvi inventarlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Evlərin inventarlaşdırılması Azərbaycan Respublikasının Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsinin yanında Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri Xidmətinin ərazi idarələri tərəfindən həyata keçirilir.

2-ci mexanizm: Fiziki şəxslərin əmlakının bazar dəyəri əsasında vergiyə cəlb olunması. Hazırda əmlakın inventar dəyəri əsasında vergiyə cəlb olunma qaydalarından tamamilə imtina olunaraq mülkiyyətin bazar dəyəri əsasında vergitutma mexanizmi tətbiq edilir.

3-cü mexanizm: Əmlakın sahəsinin ölçüsünə görə fiziki şəxslərin əmlakının vergiyə cəlb olunması. Təklif olunan bu mexanizm fiziki şəxslərin mülkiyyətində olan bina və tikili qismində əmlakın dəyərinə görə deyil, sahəsinin ölçüsünə uyğun olaraq vergiyə cəlb olunmasını nəzərdə tutur. Hazırda dünyanın bir sıra ölkələrində, o cümlədən Polşa, Çexiya, Finlandiya, Ukraynada fiziki şəxslərin əmlakının bu üsulla vergiyə cəlb olunması təcrübəsindən istifadə olunur. Məsələn, Polşada fiziki şəxslərin mülkiyyətində olan yaşayış fondunun hər kvadratmetrinə görə 0,14 ABŞ dolları, kommersiya məqsədilə istifadə edilən mülkiyyət obyektlərinin hər kvadratmetri üçün isə 4,2 ABŞ dolları əmlak vergisi hesablanır. Ukrayna artıq 2012-ci il yanvarın 1-dən etibarən əmlak sahəsinin həcminə görə fiziki şəxslərin mülkiyyətindən vergitutma mexanizminin tətbiqinə keçəcək. Çexiyada çoxmərtəbəli mənzillərin hər kvadratmetri üçün 0,06 dollar, bağ evlərinin və fərdi evlərin hər kvadratmetri üçün 0,2 dollar, kommersiya məqsədli əmlakın hər kvadratmetri üçün 0,25 dollar baza vergi məbləği müəyyən olunub.

Əmlak vergisi dünyanın 130-a qədər ölkəsində tətbiq edilir. Əksər ölkələrdə bir qayda olaraq vergi bazası əmlakın bazar dəyəri əsasında hesablanması mexanizmi tətbiq edilir. Sosial ədalətlilik və iqtisadi səmərəlilik baxımından bu baza ən uğurlu mexanizm sayılır.

İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyinin ekspertləri hesab edir ki, ilkin dövr üçün hökumət 1-ci mexanizmi reallaşdıra bilər. Ancaq sonrakı dövrdə Azərbaycanda da 2-ci mexanizm - əmlak vergisinin bazar dəyəri əsasında hesablanma mexanizminə keçidi təklif edilir.

Təşkilat bu mexanizmin reallaşdırılması üçün aşağıdakı addımların atılmasına ehtiyac olduğunu qeyd edir:

1. Fiziki şəxslərdən əmlak vergisi üzrə vergi bazasına dəyişiklik edilir. Fiziki şəxslərin bina və tikili formasında daşınmaz əmlakının inventar dəyəri əsasında vergiyə cəlb edilməsi praktikasından imtina edilir və bu əmlak qanunvericiliklə müəyyən edilmiş hüquqi mexanizmlərə uyğun olaraq bazar dəyəri əsasında qiymətləndirilir və vergiyə cəlb edilir.

2. Vergiyə cəlb edilən əmlak təsnifləşdirilir. Fiziki şəxslərin mülkiyyətindəki vergiyə cəlb edilməli bina və tikili formasında olan əmlakın dəqiq təsnifatı verilir. Bu təsnifat aşağıdakı kimi qruplaşdırıla bilər:

l Yaşayış məqsədilə istifadə olunan mülkiyyət. Bura torpaq sahəsinə malik olan və olmayan fərdi evlər, çoxmərtəbəli binalarda yerləşən mənzillər və bağ evləri daxil edilə bilər;

l Qarajlar;

l Sosial və məişət məqsədli müxtəlif xidmətlərin göstərilməsi üçün istifadə olunan obyektlər;

l Yuxarıda təqdim olunan təsnifat qrupuna aid olmayan digər obyektlər.

3. Vergi dərəcələrinin mövcud həddinə dəyişiklik edilir. Vergi Məcəlləsində təsbit olunacaq əmlak təsnifatına uyğun olaraq mövcud bazar dəyəri əsasında fiziki şəxslərin mülkiyyəti üçün aşağıdakı vergi dərəcələri müəyyən edilə bilər:

n Yaşayış məqsədilə istifadə olunan bina və tikililər üçün - əmlakın bazar dəyərinin 0,1%-i qədər;

n Qarajlar üçün - əmlakın bazar dəyərinin 0,5%-i qədər;

n Sosial və məişət məqsədli müxtəlif xidmətlərin göstərilməsi üçün istifadə olunan obyektlər üçün - əmlakın bazar dəyərinin 1,0%-i qədər;

4. Əmlakın vergitutma bazası azaldılır. Əmlak sahiblərinin vergi yükünün artmasına imkan verməmək, vergidən yayınma hallarının qarşısını almaq, əhalinin daha geniş hissəsini vergiyə cəlb etmək, əhalidə vergi mədəniyyətini yüksəltmək məqsədilə vergitutma bazası azaldıla bilər. Bunun üçün qanunvericilikdə əmlakın bazar dəyərinin 50-60%-i intervalında məbləği əmlakın vergitutma bazası hesab edilə bilər.

5. Vahid elektron vergi reyestri yaradılır. Daşınmaz əmlakın vergiyə cəlb edilməsi məqsədilə vahid elektron vergi reyestri yaradılır. Reyestrə hər bir əmlak üzrə kadastr nömrəsi açılır, həmin nömrəyə uyğun yaradılan məlumat kataloqunda mülkiyyətin növü, mülkiyyətə sahiblik hüququ, istifadə hüququ, istifadə vəziyyəti, sahəsinin həcmi, yerləşmə ünvanı, müqayisəli satış üsuluna əsasən sonuncu qiymətləndirmədə əmlak üzrə müəyyən olunan bazar dəyəri və s. barədə ətraflı məlumatlar daxil edilir.

6. Kütləvi qiymətləndirmə mexanizminin hüquqi əsasları yaradılır və qiymətləndirməyə başlanılır. "Qiymətləndirmə fəaliyyəti haqqında" qanuna və Vergi Məcəlləsinə müvafiq dəyişikliklər edilərək kütləvi qiymətləndirmənin hüquqi əsasları yaradılır. Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestr Xidməti yanında daşınmaz əmlakın qiymətləndirilməsi üzrə komissiya yaradılır. Komissiyaya Vergilər, Maliyyə və Ədliyyə nazirliklərinin, həmçinin bələdiyyə assosiasiyaları nümayəndələri daxil edilir. Komissiya ölkə üzrə daşınmaz əmlakın kütləvi qiymətləndirilməsi proseslərinə nəzarət edir.

7. Əmlak vergisi bütünlüklə yerli vergilərə daxil edilir. Hüquqi şəxslərdən əmlak vergisi dövlət vergisi statusundan çıxarılır və yerli vergilərə daxil edilir. Bunun üçün Vergi Məcəlləsinin müvafiq maddələrinə dəyişikliklər edilir. Hüquqi şəxslərdən əmlak vergisi üzrə vergi bazası "orta illik qalıq dəyəri" əsasında yox, "bazar dəyəri" əsasında hesablanması mexanzminə keçir. Yığılan vergi hüquqi şəxsin yerləşdiyi ərazinin yerli büdcəsinə köçürülür.

Təşkilatın ekspertləri hesab edirlər ki, hətta tövsiyələrin qəbulu fiziki şəxslərdən əmlak vergisi yığımı problemini tam həll edə bilməyəcək. Bunun üçün mövcud vergiyığma mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi və ya yeni mexanizmlərin işlənməsi tələb olunur. Ekspertlərin fikrincə, yerli vergilərin, o cümlədən fiziki şəxslərdən əmlak vergisinin yığım səviyyəsini artırmaq məqsədilə vergiyığımı işinin dövlət vergi orqanına - Vergilər Nazirliyinə həvalə edilməsi bu mexanizmlərdən biri ola bilər.

Təkliflər Böyük Britaniyanın "Oxfam" və Almaniya Beynəlxalq Əməkdaşlıq təşkilatlarının birgə dəstəyilə həyata keçirilən "Azərbaycanın Mərkəzi Regionunda yerli idarəçilik və inkişafa vətəndaşların cəlbi və bələdiyyələrin bacarıqlarının artırılması" layihəsi çərçivəsində İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım İctimai Birliyi tərəfindən hazırlanıb.

Ekspress.- 2011.- 29 sentyabr.- S. 8.