Misraların mistikası

Məmmədin misralarının mayası Şərq mistisizmi ilə yoğrulub. Mistik aləmdə şair fani dünyadan ayrılıb ruha doğru qanadlanır. Şərq mistikasında insanı əhatə edən zahiri aləm gerçək aləmlə uzlaşmır.

Məni ruhunda ara,

Ruhundayam, ey mələk.

Bir ah verib dolanır

Başına pərvanətək.

Mistik duyğular, düşüncələr misradan-misraya, şeirdən-şeirə keçir və hər dəfə yeni məna, yeni rəng çalarları ilə könlümüzü ovsunlayır - "Gül camala qiblə dedim, Bir eşq imiş gül xatası".

Bir ulu karvan köçünə

Düzülüb gələn eşqəm, eşq.

Mövlanələr nəfəsindən

Süzülüb gələn eşqəm, eşq.

Şairin mistik halı arif oxucuya sirayət edir. Eşq anlamı şairin mistik halı ilə bağlıdır. İrfani işartılar, təsəvvüf simvolları Məmməd Dəmirçioğlunun sevimli obrazlarıdır. Bu obrazlar sistemində "mən" və "sən" arasında incə bir vəhdət bağları açıq-aydın görünür. Bu fikri eynən onun qrafik rəsmlərinə də şamil etmək istərdim. O, şeirləri ilə ovqatın rəsmini çəkir, rəsmləri ilə mistik düşüncələrini aydınladır.

Söz oldum saz nalasından,

Köz oldum yaz lalasından.

Qumru quşlar yuvasından

Baxıb dillənən eşqəm, eşq.

Vəcdə gəlib ilhamlı anlarda fani dünyadan, yalan dünyadan vaz keçmək məqamına qədər "uzun, incə bir yol" keçən rəssam şairin misraları şəffaf, emosional və hərəkətlidir;

Mənəm yol əhli, yol bilən,

Haqqa gedən, haqqa gələn,

Haqqın yolunda nə gülən,

Nə də ölən eşqəm, eşq...

M.Dəmirçioğlunun şeirlərini oxuyuram, rəsmlərinə baxıram - ruhum bədəndə oynayır. "Könlümü ovudum hansı dildə mən, Ruh göyə tələsir, can köçəköçdə". Tənqidçi Rüstəm Kamal yazır: "M.Dəmirçioğlunun poetik dilini qəlibləşmiş obrazlardan, süxurlaşmış formullardan canlı artikulyasiya xilas edir. Artikulyasiyanın səs obrazı yazıda da görümlüdür".

Dəmirçioğlu könül söhbətlərimizin birində demişdi ki, bəlkə elə şair olmaqdan qabaq rəssam olmalıyammış, mənə elə gəlir ki, hər dəfə şeir yazanda sözlərin şəklini çəkirəm. Fikrin, poetik obrazın portretini fırçaya alıram.

Bir zamanlar İncə dərəsinin Qaymaqlı kəndində göy üzündəki quşun yerdə uçan kölgəsini əliylə tutmağa can atan o balaca oğlan indi altmış yaşının astanasında, ömrünün və yaradıcılığının kamillik dövründə belə düşünür.

Və bir də mənə elə gəlir ki, onun narahat qəlbində xəfif nastolji duyğuları yaz bənövşəsi kimi boynunu büküb gülümsəyir.

Mən islaholunmaz bir pessimistəm - əslində mənim seçənəyim yoxdu - bu ovqat mənim könlümün doğal halıdır.

Durub deyə bilmərəm ki, Dəmirçioğlu böyük optimistdi, amma etiraf etməliyəm ki, mən onun ruh yüksəkliyinə həmişə həsəd aparmışam, qoy bunu o özü də bilsin...

Bir gecədir, bir də mən. Bir də Məmmədin şeirləri. Hardasa quş səsləri damla-damla gecənin qoynuna süzülür. Hardasa İsaq-Musaq quşları oxuyur.

Özünü görəmmədim,

səsi Nuhdan o yana,

Elə layla oxuyur

yatan baxtım oyana.

Hər dərdə dözəniydim,

dözəmmədim ayana,

Bu laylanın ləhcəsi

hicran ətri qoxuyur,

İsaq-Musaq oxuyur.

Şair bu sufiyanə məqamda ilahi həqiqətə qovuşma anına çox yaxındır - bu, ruhun azadlığıdır.

Ruhən azad olan insan zindan divarları arasında belə zaman dışına çıxa bilir. Mövlananın, Yunis Əmrənin, Qazi Bürhanəddinin, İmaməddin Nəsiminin, Məhəmməd Füzulinin, Cəlaləddin Ruminin misraları bu səbəbdən gövhərə bənzəyir. Onların şeirlərini oxuyanda kəlmələrin, sözlərin necə canlandığını, nəfəs aldığını hiss edirik. Sufi şairlər mücərrəd müəmmalarla əylənmirlər, onlar Tanrının ətəyinə toxunmaq amacı ilə şirin candan vaz keçirlər.

Məmməd Dəmirçioğlu panteizm ilə sufizm arasındakı özəlliklərin fərqindədir. O, dünyəvi və mənəvi kamilliyə gedən yoldadır - bu yolun isə nə əvvəli var, nə də sonu. O, dünyanı və öz şair mənini təsəvvüf çəmbəri daxilində görür. Bu çəmbərin içində o, yalnız şairdi. Təsəvvüf çəmbərinin sınırlarını aşıb dışarı çıxan zaman əlinə fırça alır, dünyaya rəssam gözü ilə baxır.

M.Dəmirçioğlu poeziyası özünə qədərki minbeşyüzillik türk şeirinin gələnəklərinə, zəngin ədəbi irsə bağlıdır - o, bu gələnəklərə bağlı olduğundan ənənəvi şərq obrazlarına müraciət edir. Klassik janrlarda qələmə aldığı şeirlərlə yanaşı, xalq şeiri formalarında da mükəmməl sənət nümunələri yaradıb.

Bəzən mənə elə gəlir ki, M.Dəmirçioğlu arxitipdi. O, orta çağdan zəmanəmizə təşrif buyurmuş bir baba dərvişdi. Şair bəzi şeirlərində bir qədər öncə söylədiyim kimi, zamanın və məkanın dışına çıxır. Ordan, haqq dərgahından yer üzünə boylanır. Və Tanrı aynasında uçan quşun rəsmini görür...

Şərq poeziyası müdriklik poeziyasıdır.

Şərq poeziyasının ənənəvi obrazlar sisteminə bir daha nəzər salaq. Gül, bülbül, könül, aşiq-məşuq, bədirlənmiş ay, ağac, bulud, yol, gecə, şam, axar su, şəbu-hicran, qürbət, fani dünya və s.

M.Dəmirçioğlu poeziyasında bu obrazlar yeni cizgilərlə, çalarlara süslənir.

Şair Rəfail İncəşyurd arxadaşı haqqında:

"Məmməd Dəmirçioğlu şeirinin özəlliklərinin incə ədəbi məktəbində mövcud olan leytmotivlərlə eyni və fərqli cəhətləri danılmazdı. Dəmirçioğlu şeirində Ağamalı Sadiq Əfəndinin vətəndaşlığı, Məmməd İlqarın dili, Akif Səmədin, Hacı Məhəmməd Astanbəylinin ruhu var. Bununla belə, Məmmədin özünün tam fərqli yolu var".

Bu da Barat Vüsal:

"Azərbaycanın klassik və müasir mədəniyyətinə və mənəviyyatına dəxli olan yaxşı bir rəssamın, yaxşı bir heykəltəraşın, yaxşı bir şairin, yaxşı bir oxucunun bir adı da Məmməd Dəmirçioğludur. Onun sözündə, özündə milli kolorit var. Özündən də, sözündən də Türklük yağır".

Şairlərin şairlər haqqında söylədiyi fikirlər professional tənqidçilərin soyuq rasional, bəzən yanlış, bəzən qərəzli düşüncələrindən, alim ədalarından daha səmimidir. Tanıdığım tənqidçilərin əksəriyyətinin uğursuz şairlər olduğunu xüsusi ilə vurğulamaq istərdim. Gəlin görək aldı Tahir Talıblı nə dedi:

"M.Dəmirçioğlunun şairlik istedadı şeirin sufi-təriqət qatlarından yol başlayandı. Özü dərvişmisal, iddiasız könülsüz bir sufidi".

Amma gəlin bu məqamda şairin özünü, sözünü dinləyək:

Dəmirçioğlu azı tapdı, çox gördü,

Qanlı sinəm öz yayımdan ox gördü.

Şərq poeziyası yüzillər boyu öz məntiq aspektini qoruyub saxlamışdır. Təsadüfi deyildir ki, bir çox şərq alimləri öz elmi əsərlərini, traktatlarını şeirlə yazıblar.

Sufi poeziya islam dininin mistik qatına enir və bu qatın dərinliklərinə vardıqca ucalır, kosmik bir aləmə qovuşur.

Tanrı təkdir. Tanrıya doğru gedən yollar, ona çatmağın sirləri isə çoxdur.

Bu yollardan biri də məhz poeziyadır.

Professor Seyyid Hüseyn Nəsr "İslam incəsənəti və mənəviyyat" adlı kitabında yazır ki, sadə dil və konkret metaforalarla həqiqətlərin ən alisini söyləməyə qadir olan müqayisə edilməz metafizik Cəlaləddin Ruminin yaradıcılığında cihadın - insan qəlbindəki xeyirlə şərin böyük mübarizəsi... insan qəlbinin Tanrı ilə birləşməsinə mane olan hər şeydən qurtuluşdur.

Professor Seyyid Hüseyn Nəsrin qeyd etdiyi cihad sufi dünyagörüşünün açıqlanmasına yönəlik ən gözəl nümunədir.

Adıçəkilən kitabdan bir örnək: "Əttar sufi poeziyasının klassik dili vasitəsi ilə ekumenizmin yalnız ezoterik olduğunu sübut etməyə çalışır, çünki digər formal kainatların mahiyyətini anlamağa yalnız ezoteriklik imkan verir".

Verdi günaha sirr könül,

Oldu günaha pir könül.

Dəli könlümə bir könül

Yarıymış, Allaha şükür.

Mən çağdaş Azərbaycan poeziyasına gələnək (ənənəvi) şeiri ilə modernist şeir estetikasından yanaşmaq tərəfdarıyam. Bu pəncərədən baxanda bizim şeirimiz necə görünür deyə sorsanız, etiraf edim ki, ədəbi tənqiddən fərqli olaraq əsla və əsla bədbin deyiləm.

Gələnəklərə görə, şeir vəznli və qafiyəli sözdür. Klassik şərq şeirində çeşidli vəznlər mövcuddur, gələnəyə görə, şeirin vizual forması qafiyə və vəzndir.

"Kökü gələnəyə dayanmayan bir sənət varlığının əbədiləşməsi imkansızdır" - deyir ərəb Əlif Naqi.

İngilis şairi Tomas Eliot isə yazır ki, gələnəksəl olmayan bir şey gerçəkdən yeni ola bilməz.

İslam fəlsəfəsinə görə, gözəllik bir gerçəklik olaraq alqılanır, sənətkar gözəlliyi yaradan deyil, onu, yəni ilahi gözəlliyi kəşf edən insandır. Müsəlman sənətkar bu dünyanın fani olduğuna ürəkdən inanır. Bu üzdən də klassik şərq şeirində "fani" kəlməsindən belə çox istifadə olunur.

İnsan maddə ilə məna, tənlə ruh arasında yaşayır. Şair bu iki aləm arasında körpü kimidir.

Şair gözəl olanı, gözəli ararkən sanki gözəlliyə ayna tutur. Kainat görən gözlər üçün gözəllik dəryasıdır. Eşqin və şeirin mayasında gözəllik qarşısında heyrət vardır.

Sufilər "rəbbim, haqqındakı heyrəti artır" deyə dua edərlər.

Sözə qüdrət gəlməz Tanrı verməsə,

Ağ kağıza qələm ha yaza-yaza.

İngilis şairi Flora Krevinin hind rəssamı Mirad Das ilə ilginc dialoqundan söz açmaq istəyirəm. Bu dialoqu ona görə xatırladıram ki, Məmməd Dəmirçioğlu rəssam və şairdir.

İngilis şairi çağdaş təsviri sənət aləminə yaxından bələd olan birisi idi. O, fransız impressionizmini çox önəmsəyib. Onun rəssamlar arasında çoxlu dostları vardı, özəlliklə Amadeo Modilyani sənətinin vurğunu idi.

Flora Krevin və hindistanlı rəssam şeir və rəsm sənətinin gənəl özəlliklərini dartışırlar.

Rəssam deyir ki, bu gün rəsmdə rasa yozdu.

Rasa nədir. - deyə Flora Krevin soruşur.

Rəssam bunu belə açıqlayır:

- Bir rəsmin mütləq rasası olmalıdır. Bu, rəsmin özü ilə ilgili deyildir, rasa bir rəsmi gördüyünüzdə və ya musiqi dinlədiyinizdə hiss etdiyiniz duyğudur. Sənətkarın sizdə oyandırdığı duyğudur.

Flora - şeirin də rasası varmıdır?

- Əlbəttə, şeirin özü, ruhu rasadır - deyir rəssam.

İndi Məmməd Dəmirçioğlunun rəsmlərinin və şeirlərinin mənim qəlbimdə oyatdığı duyğularla baş-başayam.

Əgər bizi əhatə edən aləm sənətkar qəlbində əks-səda doğurursa, artıq o, əlinə fırça alıb öz dünyasını yaradır. Fırça, kağız, kətan, tuş, akvarel, yağlı boya və s. təsviri sənətin texniki tərəfinə aiddir. Gerçək sənətin toxumları isə insanın qəlbində, ürəyində cücərir.

İngilis şairi ilə hind rəssamının ilginc söhbəti əslində Qərb mədəniyyəti ilə Şərq mədəniyyətinin dialoqudur. Və bu dialoq absurd söz oyunu, intellektual rebus deyil, gerçəkliyin ta özüdür. Bu məqamda Aydın Talıbzadənin bir fikrini xatırladım. Aydın Talıbzadə deyir: "Harada YARADICILIQ varsa, orada ALLAH var".

Adil Mirseyid

Ekspress.- 2011.- 8-10 yanvar.- S. 14.