Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır?

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb.

QARAYEV ƏLİHEYDƏR AĞAKƏRİM OĞLU. "Hümmət" təşkilatından Azərbaycan K(b)P-nın birinci (gizli) qurultayına nümayəndə. Həmin qurultayda MK-nın üzvü seçilmişdir. 1919-20-ci illərdə "Zəhmət sədası", "Azərbaycan füqərası", "Oktyabr inqilabı" kimi qəzetlərin redaktoru, eyni zamanda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin üzvü olmuş, burada sosialistlər fraksiyası tərkibində Səmədağa Ağamalıoğlu ilə birlikdə fəaliyyət göstərmişdir. ASE-nin üçüncü cildində (1979, səh. 60) deyildiyi kimi, "Müsavat parlamentində hümmətçi bolşevik deputat olan Ə.Qarayev hökumətin mürtəce siyasətinin ifşası üçün parlament tribunasından geniş istifadə etmişdir".

MÜƏLLİFDƏN. Azərbaycan parlamentində əslində rus bolşeviklərinin mənafeyini güdən iyirmi üç yaşlı şamaxılı balasının çıxışları "Azərbaycan Demokratik Respublikası (1918-1920). Parlament. (Stenoqrafik hesabatlar)" kitabında (bax: Bakı, "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1998, səh. 947-953) əks edilmişdir:

Parlamentin 140-cı ilcası

12 aprel 1920-ci il

Parlament iclasının sədri elan edir ki, Daxili İşlər nazirinin ünvanına Əli Bayramovun qətli ilə əlaqədar (bu barədə "Ekspress"in ötən ilki saylarında ətraflı yazılmışdır - T.Q.) sorğu daxil olmuşdur.

Sorğunun mətni elan olunur. Məsələ ilə əlaqədar iki dəfə söz alan Əliheydər Qarayev Əli Bayramovun ölümündə hökumət məmurlarını günahlandırmışdır, demişdir ki, ideyalı adamlarla belə mübarizə üsulu yolverilməzdir. Əli Bayramovun həbsindən sonra onun arvadı, ağbirçək anası və on iki yaşlı oğlu da həbs olunmuşdur. Heç bir təqsiri olmayan qadınları və uşaqları tutub saxlamağa hökumət məmurlarının ixtiyarı yoxdur.

Məsələ ilə bağlı daxili işlər naziri M.Vəkilov cavab olaraq bildirir ki, Əli Bayramovun naməlum şəxslər tərəfindən vəhşicəsinə öldürülməsi məsələsi ilə Qarabağdan qayıtdıqdan sonra şəxsən məşğuldur və bu istintaq işində ikitərəfli münasibət ola bilməz. Bu qətlin iştirakçıları kimliyindən asılı olmayaraq cəzalandırılacaqdır. Bir daha bəyan edirəm ki, qatillər hansı vəzifədə olursa-olsun, hərbi vəziyyətin sərt qanunları ilə cəzalarına çatacaqlar.

Məsələnin müzakirəsi Parlamentin gələn iclasına keçirilmişdir.

Parlamentin 141-ci iclası

15 aprel 1920-ci il

İclas gündüz saat 12.40-da başlayır.

Sədr - Məmməd Yusif Cəfərov

Katib - Rza bəy Qaraşarov

ƏLİHEYDƏR QARAYEV ("Hümmət") təklif edir ki, Əli Bayramovun öldürülməsi ilə əlaqədar məsələ gündəliyin ilk məsələsi kimi müzakirəyə çıxarılsın.

SƏDR izah edir ki, həmin məsələyə Parlamentin bugünkü iclasında mütləq baxılacaqdır, fasilədən sonra.

Ə.QARAYEV sədrin rəyi ilə razılaşır.

FƏTƏLİ XAN XOYSKİ - Möhtərəm deputatlar! Bu gün Azərbaycanla İran arasında müqavilənin layihəsi təsdiq edilmək üçün müzakirənizə verilir. Biz, Azərbaycan hökumətinin nümayəndələri bu müqavilənin bağlanmasından maddi maraq deyil, böyük mənəvi əhəmiyyət güdürük, müqaviləni imzalamaqla, xalqımızın iradəsini ifadə edirik, iki qardaş xalq arasındakı dostluğu ifadə edirik (alqışlar).

İran de-yure Azərbaycanın müstəqilliyini tanımışdır. Bu, kağız üzərində deyildir. İran öz öhdəsinə ölkəmizi hansı tərəfdən olursa-olsun, qəsdlərdən müdafiə edəcəyini götürür.

Azərbaycanla İran arasında müqavilə əsasında ticarət sahəsindəki qeyri-normal hallar aradan qaldırılacaqdır. Hökumət belə hesab edir ki, Parlament nöqteyi-nəzərimizi müdafiə edəcəkdir.

M.Ə.RƏSULZADƏ ("Müsavat"), QARABƏY QARABƏYLİ ("İttihad"), ASLAN BƏY SƏFİKÜRDSKİ ("Sosialistlər" fraksiyası), ƏHMƏD BƏY AĞAYEV ("Bitərəflər" fraksiyası), "MUXTAR ƏFƏNDİ ƏFƏNDİZADƏ ("Əhrar" fraksiyası) çıxış edərək, iki xalqın yaxından əlaqələrinin zəruriliyini qeyd etmiş, müqavilənin bağlanmasını alqışlamışlar.

İclasın katibi müqaviləni maddələr üzrə oxuyur.

Sədr müqaviləni səsə qoyur.

Müqavilə Parlament tərəfindən yekdilliklə qəbul edilir. (Gurultulu və sürəkli alqışlar)

SƏDR gündəlikdəki növbəti məsələni elan edir - Azərbaycan Respublikasının Qərbi Avropa və Amerika dövlətlərində diplomatik heyətinin təsdiqinə dair qanun layihəsinin, Paris konfransında Azərbaycan nümayəndələrinin təsdiqi barədə.

FƏTƏLİ XAN XOYSKİ (Xarici işlər naziri) - Möhtərəm deputatlar! Mən qanun layihəsi ilə əlaqədar bəzi məsələləri izah etmək istəyirəm. Biz, əlbəttə, bütün ölkələrdə Azərbaycanın diplomatik missiyasının möv-cudluğunu istərdik. Təəssüflər ki, hazırda Azərbaycan öz adamlarını bütün dövlətlərə göndərmək imkanından məhrumdur. Buna görə də hökumətimiz ilk növbədə ən nüfuzlu dövlətlərə, İngiltərəyə, Fransaya, İtaliyaya, Amerikaya, yəni Avropada və bütün dünyada hazırda üstün rol oynayan ölkələrə diplomatik heyət göndərməyi qərara almışdır.

Biz İsveçrəyə də diplomatik heyət göndərmək fikrindəyik. Çünki bu ölkə sanki bütün dünyanın mərkəzdir. Hər cür beynəlxalq konfranslar burada, İsveçrədə keçirilir. Bu balaca ölkədə baş verənlər dünya siyasətinin gedişinə sirayət edir.

Nəhayət, diplomatik heyət Polşaya da göndərilir. Bu missiyanın vəzifəsi bundan ibarətdir ki, bir tərəfdən Azərbaycanla Polşa arasında, digər tərəfdən Litva, Latviya, Finlandiya, Estoniya və Rumınya ilə sıx diplomatik əlaqələr yaradılsın. Bu missiyanın fəaliyyət dairəsinin geniş olacağını nəzərə alaraq, hökumət Polşadakı heyətimizin tərkibini iki ştat vahidi artıracaqdır. Çətinlik ancaq heyət üzvlərinə hansı pul vahidi ilə məvacib verilməsindədir. Son vaxtilar hətta frankın məzənnəsi də aşağı düşür. Ölkəmizin pul vahidi isə, təəssüflər olsun ki, daha artıq tənəzzülə yuvarlanır. Bəs nə etməli? Hökumətimiz belə nəticəyə gəldi ki, hazırda daha sabit dəyərli ingilis sterlinqindən istifadə etsin.

Çıxışımın sonunda diplomatik heyətlərin göndərilməsi müddəti barədə demək istəyirəm. Qanun layihəsində bu müddət altı aydır. Niyə altı ay? Hökumət bunu əsəs götürmüşdür ki, burada əyləşməklə hansı ölkədə hansı heyətdə nümayəndələrimizin vacibliyini qət etmək olmaz. Bütün bu məsələləri altı ay ərzində həll etmək, bizə elə gəlir ki, mümkündür. Əldə etdiyimiz məlumat əsasında yeni diplomatik heyətlər təşkil oluna bilər, yaxud mövcud olanların bəzisi ləğv edilə bilər.

ƏLİHEYDƏR QARAYEV ("Hümmət") - Mən bilmək istəyirəm ki, hökumətimizin dostluq münasibətləri qurmaq istədiyi ölkələr arasında niyə Sovet Rusiyası yoxdur? Axı siz nə üçün bütün imperialist dövlətlərinə diplomatik missiya göndərirsiniz, həqiqi dostlarımızı yaddan çıxarırsınız? Nə zaman ki, Lenin güclü idi, siz onun yanına Rüstəmbəyovu nümayəndə göndərdiniz. (Zalda canlanma, səslər: yalandır, Denikinin yanına yox, Kuban hökumətinə).

ƏLİHEYDƏR QARAYEV - Bu, sizin taktikanızdır və bir daha göstərir ki, Sovet Rusiyası ilə dostluq münasibətləri qurmaq istəmirsiniz.

FƏTƏLİ XAN XOYSKİ (Xarici işlər naziri) - Mən anlamıram, çıxış edən natiq məsələnin mahiyyətini kənara qoyub, niyə boşboğazlıqla məşğuldur. Soruşur ki, niyə biz Sovet Rusiyası ilə dostluq münasibətləri qurmuruq? Biz həmişə, indinin özündə də böyük rus xalqı ilə xalqımızın sıx münasibətlərinin mövqeyində olmuşuq və mövqeyindəyik. Əgər bu münasibətlər tənzimlənməyirsə, günahı bizdə deyil. Biz üç dəfə Sovet Rusiyasına müraciət etmişik ki, dostluq münasibətlərimizin yaradılması üçün danışıqlara başlayaq. Bügünədək bizim təklifimzə cavab yoxdur. Çıxış edən natiq (Fətəli Xan Xoyski Ə.Qarayevin adını dilinə gətirmək istəmir - T.Q.) nahaq yerə bizi ittiham edir. Əgər o, Rusiya ilə dostluq münasibətlərinin bərqərar olunmasını istəyirsə, qoy öz həmfikirlərini məcbur etsin, bizimlə danışıqlara başlasınlar. (Alqışlar) Biz həmişə danışıqlara hazırıq. Bizə göstəriş verməyə lüzum yoxdur. Göstərişi bu məsələnin həllini yubadanlara vermək lazımdır.

Bizim tərəfdən Denikinin yanına nümayəndə göndərməyimizə gəldikdə isə, deməliyəm ki, bu, təxribatdır. Biz heç vaxt Denikinin yanına heç kimi göndərməmişik. Biz nümayəndəmizi müstəqil Kuban dövlətinə göndərmişik. O Kuban dövlətinə ki, onun rəsmi nümayəndəsini Dağlı hökuməti ilə dostluq müqaviləsini imzaladığı üçün Denikin edam etmişdir.

***

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin Rusiyaya təslimçilik mövqeyində olan "Hümmət"çi deputatına Aprel işğalından sonra hər cür imtiyazlar verildi. Hətta Ə.Qarayev "Azərbaycan SSR ordusunu müstəqilləşdirməyə təşəbbüs göstərdiyinə görə" sonralar repressiya qurhbanı olmuş Çingiz İldırımın vaxtilə işlədiyi hərbi-dəniz işləri komissarı vəzifəsini də tutmuşdur.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində "Azərbaycan ordusunun müstəqilliyinə təşəbbüs göstərən" Çingiz İldırım haqqında bir neçə material saxlanılır. Tanış olun:

"12 may 1920-ci il

Teleqram

Dərbənd, hərbi komissar Korolyova

Xahiş edirəm, əsir alınmış və hazırda Dərbənddə saxlanılan 591 nəfər Azərbaycan əsgərinin Bakıya, Azərbaycan Sovet Respublikasının ordu qərargahının sərəncamına göndərəsiniz.

Hərbi-dəniz komissarı İldırım".

1920-ci ilin mayında Dərbənddə əsir saxlanılan 591 nəfər əsgərin kimlərdən ibarət olmasını sübut edən sənədlərlə də arxivdə tanış olmaq olar. Sovet Azərbaycanının ilk hərbi-dəniz komissarı Çingiz İldırımın ünvanına yazılmış bir məktubda oxuyuruq:

"Müstəqil Azərbaycan Sovet Respublikasının hərbi-dəniz komissarına

Quba qəzası Dəvəçi sahəsinin Əmirxanlı və Ağsaqqallı kəndlərinin müvəkkilləri Məstan İskəndər oğlu, Kərim, Zəkəriyyə və Əlabbas tərəfindən

Ərizə

Yoldaş komissar!

Satqın müsavat hökuməti Yalamadakı əsgərlərə əmr etmişdi ki, xalq düşmənlərinə atəş açsınlar. Aprel ayında bizim dostlarımız, yoldaşlarımız sərhədə yaxınlaşdıqda övladlarımız olan əsgərlər xidməti borclarını yerinə yetirərək atəş açdılar. Atışmadan sonra əsgərlərimiz öz qardaşları ilə müharibə apardıqlarını gördülər, atəşi dayandırsalar da, əsir götürüldülər. Hazırda 80 əsgərimiz Dərbənd həbsxanasında saxlanılır.

12 may 1920-ci il."

...1957-ci ildə SSRİ Xalq Daxili Komissarlığının hərbi kollegiyasının qərarı ilə Çingiz İldırım da, Əliheydər Qarayev də bəraət aldılar. Bakının mərkəzi "Kommunist" küçəsinə paralel küçə "Əliheydər Qarayev" adlandırıldı. SSRİ dağılandan sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlament iclaslarının keçirildiyi küçə "İstiqlaliyyət", "Əliheydər Qarayev" Əhməd Cavad küçəsinə çevrildi. Təəssüflər olsun ki, bu gün 2011-ci ildə Azərbaycan Parlamentində əhməd cavadlar deyil, əliheydərlər çoxluq təşkil edir.

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2011.- 22-24 yanvar.- S. 15.