Vergilərdə elektron audit

E-audit məmurlarla sahibkarların birbaşa təmaslarını azaldacaq

Azad sahibkarlığın və liberal iqtisadiyyatın təşviqi

Azərbaycanın Vergilər Nazirliyi tərəfindən göstərilən xidmətlərin avtomatlaşdırılması, o cümlədən elektron xidmətlərin siyahısının genişləndirilməsi istiqamətində atılan addımlardan biri də elektron audit (e-audit) sisteminin tətbiqi olacaq. Hazırda layihə mərhələsində olan e-auditin 2013-cü ilin mart ayında xidmətə veriləcəyi planlaşdırılır.

Vergi audit elektron formada həyata keçirməklə nazirlik vergi inzibatçılığında ən müasir texnologiyanın tətbiqinə müvəffəq olmaq istəyir. Bu da təsadüfdən deyil. Müasir iqtisadiyyatın əsas tələblərindən biri məhz vergi inzibatçılığının sadələşdirilməsidir. Vergi ödəyicilərinə göstərilən xidmətlərin avtomatlaşdırılması ilə yanaşı vergi nəzarət proseslərinin avtomatlaşdırılmasına böyük ehtiyac var. Bir çox inkişaf etmiş dövlətlər vergi nəzarət sisteminin əsas hissəsi hesab olunan vergi yoxlamalarını (audit) müxtəlif elektron audit proqram təminatları istifadə etməklə tam və ya qismən avtomatlaşdırıblar. Azərbaycan Vergilər Nazirliyi də bu istiqamətdə aparılan islahatlarda geridə qalmaq istəmir və MDB ölkələri arasında ilk dəfə olaraq e-auditi tətbiq etməkdə israrlıdır.

Qeyd edək ki, vergi sisteminin sadələşdirilməsi iqtisadiyyatın liberallaşdırılmasının və rəqabət qabiliyyətliyinin artırılmasının əsas əlamətlərindən sayılır. Əgər Azərbaycan hökuməti ölkə iqtisadiyyatının sərmayəçilər üçün cəlbedici vəziyyətə gətirilməsini istəyirsə, şəffaf, sadə və sabit vergi sistemi qurmağa borcludur.

Açıq etiraf edək ki, Vergilər Nazirliyi vergi sisteminin sadələşdirilməsi məqsədilə ardıcıl islahatlar həyata keçirir. Məhz bu ardıcıl tədbirlərin nəticəsidir ki, indi Vergilər Nazirliyi Azərbaycanda ən islahatçı dövlət təşkilatı kimi tanınır.

Nazirlik islahatlara ilk olaraq 2006-cı ildə vergi inzibatçılığı proseslərinin elektron qaydada aparılmasına imkan verən Avtomatlaşdırılmış Vergi İnformasiya Sistemini (AVİS) tətbiq etməklə başlayıb. Bunun davamı kimi 2007-2010-cu illərdə vergi ödəyiciləri üçün elektron bəyannamə, elektron vergi hesab-fakturalarının göndərilməsi, "onlayn kargüzarlıq" sistemi tətbiq olunub. 2007-ci ildə isə sahibkarlıq subyektlərinin "bir pəncərə" prinsipi ilə dövlət qeydiyyatı Vergilər Nazirliyinə həvalə edilib və hazırda bütün fiziki və hüquqi şəxslərin (sərmayəçiləri yerli şəxslər olan) qeydiyyatı onlayn qaydada aparılır. İndi vergi ödəyiciləri tərəfindən Vergilər Nazirliyinə daxil olan bəyannamələrin, orta hesabla 95%-i elektron formatda göndərilir.

Bununla bərabər vergi və dövlət rüsumlarının internet vasitəsilə ödənilməsi üçün elektron xidmətin tətbiqi ilə bağlı hazırlıq işləri də yekunlaşdırılıb və 2012-ci ilin aprel ayından xidmət istifadəyə verilib. Xidmətin tətbiqi üçün banklarla və digər aidiyyəti qurumlarla müvafiq kollektiv müqavilələri imzalanıb. Bu yenilik vergilərin elektron ödəmələr sisteminin inkişafı məqsədilə atılan bir addımdır və gələcəkdə vergilərin mobil telefonlar vasitəsilə ödənilməsi də mümkün olacaq.

Aparılan islahatlar vergi inzibatçılığının sahibkarlar üçün rahat və əlverişli olmasına imkan verməlidir. Artıq burada müsbət nəticələr var. Dünya Bankının və Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasının tərtib etdiyi müvafiq hesabatlara əsasən, vergi sistemində aparılan islahatlardan sonra vergi bəyannamələrinin tərtib və təqdim edilməsi, vergi ödəmələrinin aparılması üçün qanunverici normalara riayət olunmasına sərf edilən orta vaxt göstəricisinə görə Azərbaycan Mərkəzi Asiya və Şərqi Avropanın orta göstəricisini, həmçinin orta dünya göstəricilərini qabaqlayır.

Vergi sistemində islahatların növbəti addımı öncə də qeyd etdiyimiz kimi, audit yoxlamalarının elektron formada aparılması olacaq. Bunun üçün nazirlik Avropa İttifaqının Qonşuluq Siyasəti çərçivəsində "Kompüter əsaslı audit sistemi sahəsində Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinə dəstəyin göstərilməsi" Tvinninq layihəsini həyata keçirməyə başlayıb. Bu layihə ölkəmizdə vergi auditi sahəsində inzibatçılığın ən yüksək beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasını nəzərdə tutur.

2011-ci ilin mart ayından start verilən layihə Avropa Komissiyası tərəfindən maliyyələşdirilir və Niderland Krallığının Vergi və Gömrük Administrasiyası köməkliyi ilə həyata keçirilir. Əgər hər hansı bir problem olmasa, Niderlanddan gələn elektron audit üzrə mütəxəsislərin köməkliyi ilə e-audit sistemi gələn ilin martında tam başa çatacaq. Yalnız ondan sonra Azərbaycanda e-auditin tətbiqi mümkün olacaq.

E-auditin tətbiqi ilə bağlı işlərin uzun çəkməsi yeni sistemə yalnız Vergilər Nazirliyinin yox, həm də vergi ödəyicilərinin hazırlanması ilə bağlıdır. Layihə ümumilikdə 6 mərhələdən keçəcək. Artıq mərhələlərin çoxu keçilib, son iki mərhələ üzrə hazırlıq işləri görülür.

İlk mərhələdə "e-audit"in tətbiqi üçün zəruri olan hüquqi baza hazırlanıb. Onun ardınca müvafiq proqram təminatı, "e-audit"in tətbiqi ilə bağlı məlumat bazası yaradılıb. Hazırda "e-audit" üzrə metodologiyanın hazırlanması və auditorların treninqlər təşkil edilir. Bunun ardınca "e-audit" sisteminə uyğun olan orta və iri müəssisələr arasında istifadə edilən "e-mühasibat" sistemlərinin tətbiqi praktikası öyrəniləcək. İşlər tamamlandıqdan sonra "e-audit" sisteminin tətbiqinə başlanılacaq və bu müddət təxminən 7 ay çəkəcək. Yeddi ay ərzində "e-audit"in tətbiqinə hazır olan bir neçə müəssisədə ilkin olaraq sınaq layihəsinin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur. Layihə başa çatdıqdan sonra ilkin nəticələr əsasında "e-audit"in tətbiqi praktikası tədricən digər orta və iri müəssisələri də əhatə edəcək.

Bildirək ki, hüquqi baxımdan e-audit adi audit yoxlaması hesab edilir. Yalnız yeni sistem mühasibat sənədlərinin elektron versiyada müvafiq formatda təqdim edilməsi üçün vergi ödəyiciləri qarşısında öhdəlik qoyur. Vergi orqanları isə xüsusi proqramlar vasitəsilə vergi ödəyicilərinin maliyyə sistemlərinin elektron versiyalarını təhlil edə biləcək. İri və orta müəssisələrin hər birində elektron mühasibat bazası olacaq və həmin bazanın nüsxəsi elektron daşıyıcılar vasitəsilə nazirlik tərəfindən audit üçün cəlb ediləcək. Elektron audit zamanı məxfiçilik qaydalarına ciddi əməl olunacaq. Audit bitdikdən sonra müəssisənin mühasibat məlumatlarının nüsxəsi tamamilə silinəcək.

Yeni sistemin düzgün və təhlükəsiz şəkildə işləməsinə imkan verən əsas vasitə isə güclü proqram təminatı olacaq.

Audit yoxlamalarının əsas məqsədi vergi ödəyicilərinin vergi öhdəliklərini dəqiq icra edib-etməməsini yoxlamaq, həmçinin ödənməyən vergilərin tam ödənişini təmin etmək və bu vəziyyəti yaradan səbəbləri təhlil etməkdir. Mövcud qaydalara əsasən, vergi auditi aparılan zaman mühasibat sənədləri, hesab-fakturalar, müqavilələr və vergilərlə bağlı digər sənədlər araşdırılır, müəyyən hallarla bağlı vergi ödəyicilərinin izahatlarına baxılır.

E-audit təcrübəsindən istifadə isə vergi orqanlarına şirkətə getmədən və ya daha az getməklə qısa müddət ərzində böyük həcmli mühasibat yazılışlarının yoxlanılmasına imkan yaradır. Proqram təminatından istifadə etməklə yoxlamanın daha tez başa çatdırmağa imkan verir, auditorlar yoxlamaya daha az vaxt sərf edirlər. Burada ikinci üstünlük kağıza qənaətdir. E-audit normalda istifadə edilən kağızı azaldır.

Elektron auditin digər səmərəli cəhəti vergi ödəyicilərinin məlumatlarının araşdırılması üçün əlverişli texniki üsullardan istifadədir. İstifadə edilən xüsusi proqram bir hesab-fakturanın iki dəfə qeyd edilməsi, yanlış ayda ƏDV əvəzləşdirilməsinin verilməsi, eyni növ mallara müxtəlif ƏDV dərəcələrinin tətbiqi kimi digər mühasibat yazılışlarındakı səflərin aşkarlayır.

Nəhayət, e-audit sisteminin tətbiqi vergidən yayınmaya qarşı preventiv rol oynamaqla bərabər, eyni zamanda vergi yoxlamalarına sərf olunan vaxtdan və insan resurslarından daha qənaətlə istifadəyə imkan yaradır.

Bu üstün cəhətlərinə görə dünyada e-audit metodlarının populyarlığı artır. Bir çox dövlətlər artıq e-audit metodlarından geniş istifadə edirlər. Hazırda elektron audit təcrübəsi ABŞ, Avropa İttifaqı ölkələri və Avstraliya kimi dövlətlərdə uğurla tətbiq edilir.

Beləliklə, elektron auditin tətbiqi Vergilər Nazirliyinə vergi ödəyicisinin ofisinə getmədən məsafədən nəzarət imkanları yaradacaq. Başqa sözlə, bu, vətəndaş-məmur təmaslarının azalmasına və nəticədə neqativ halların yaranma ehtimalının minimuma endirilməsinə xidmət edəcək.

Sonuncu amil zənnimizcə, daha önəmlidir. Ümumiyyətlə, Vergilər Nazirliyini tənqid etmək istəyən insanlar hər zaman audit yoxlamaları və burada olan neqativ halları daha çox qabardır. Həqiqətən də audit yoxlamalarının mövcud texnologiyası məmurla sahibkarın birbaşa təmasına geniş imkanlar yaratdığından biznes strukturlarının işinə müəyyən müdaxilə faktlarına rast gəlinir. Bu mənada hesab edilir ki, e-audit biznesə daha az zərbə vuracaq. Çünki elektron texniki üsullar səyyar yoxlamaları azaldacaq, bunların nəticəsi olaraq, auditorların yoxlanılan şəxslərin sahibkarlıq fəaliyyətinə müdaxiləsi minimumlaşacaq.

Digər tərəfdən, gözlənilir ki, e-auditin tətbiqi və genişləndirilməsi korrupsiya hallarına qarşı mübarizədə mühüm rol oynaya biləcək. Buna görə də e-auditin daha tez, gecikdirilmədən istifadəyə verilməsi biznes strukturları ilə bərabər, dövlətin də maraqlarına xidmət edir. Ümumiyyətlə, hökumət çalışmalıdır ki, bütün mərhələlərdə vergi ödəyicilərinin vergi orqanları ilə əlaqələrini elektron texnologiyalardan istifadə etməklə həyata keçirə bilsin.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress.- 2012.- 2 avqust.- S. 9.