Sahibkarlar elektron

ticarətə maraq göstərmir

Azad sahibkarlığın və liberal iqtisadiyyatın təşviqi

2012-ci ilin üçüncü rübünün məlumatına görə, ölkəmizdə 477 min sahibkar var. Ən çox sahibkarın fəaliyyət göstərdiyi sahə isə ticarətdir. Hüquqi şəxs statusu ilə fə-aliyyət göstərən sahibkarların 27 faizi, fiziki şəxslərin 41 faizi ticarətlə məşğul olur.

Sahibkarlar arasında ticarətə meyllilik yalnız Azərbaycanda müşahidə edilən hal deyil. Dünyanın inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan bütün ölkələrində ticarəti özünə fəaliyyət sahəsi seçən sahibkarların sayı çox olur. Formaca dünyada ticarət və onunla bağlı sahibkarlığın inkişafı prosesi ölkəmizdə baş versə də inkişaf xüsusiyyətlərinə görə ciddi fərliliklər hələ də qalır. Daha konkret desək, dünyanın qabaqcıl ölkələrində sahibkarlar ticarət zamanı ən üstün informasiya texnologiyalardan istifadə etdiyi halda Azərbaycanda biz bunu görmürük. ABŞ-da istehlakçıların 75%-i, Avropa ölkələrində isə 60%-i ən azı bir dəfə elektron vasitələridən istifadə etməklə ticarəti həyata keçirir.

Dünyada 15 ildən çoxdur ki, ticarətin bu forması ildən-ilə sürətlə inkişaf etdirildiyi halda Azərbaycanda sahənin inkişafı yalnız addımlamaqdan ibarətdir. 2001-ci ilin məlumatına görə, dünyada elektron ticarətin həcmi 61 milyard dollar olub. 2007-ci ildə onun həcmi 233 milyard dollara 2011-ci ildə 681 milyard dollara yüksəlib. On il ərzində elektron ticarətin həcmi 10 dəfədən çox artıb. İnvesp.com agentliyinin proqnozuna əsasən, elektron ticarətin qlobal həcmi 2015-ci ilin sonunda 1,5 trilyon dolları ötəcək.

Azərbaycanda isə İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin məlumatına görə, 2012-ci ilin 9 ayında elektron ticarətin həcmi 1,036 milyon manat təşkil edib. Ölkə ərazisində 32 hüquqi və fiziki şəxs elektron ticarət fəaliyyəti göstərir. Elektron ticarət üzrə istehlak mallarının satışının 80,9%-i hüquqi şəxslərin, 19,1%-i hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti göstərən fiziki şəxslərin ticarət müəssisələrində həyata keçirilib. Elektron ticarət dövriyyəsinin 94,3%-ni qeyri-ərzaq, 5,7%-ni ərzaq mallarının satışı təşkil edib.

Müqayisədən aydın olur ki, Azərbaycan hələlik dünyada ticarətin müasir formasının tətbiqi yarışında xeyli geridə qalır. Halbuki, elektron ticarətin inkişafı sahibkarlar sinifinin əksəriyyətini formalaşdıran kiçik və orta sahibkarlar (KOS) üçün büyük üstünlüklər yaradır. 2011-ci ilin sonunda Azərbaycanda 440 min sahibkar olub ki, onun da 224,8 mini və ya 51%-dən çoxu KOS-dır.

Xarici ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, elektron ticarət KOS-ların dünya ticarətində payının artmasına köməklik edir. Elektron ticarət potensial müötərilərin dünyanın hər yerində satışa çıxarılan məhsullar haqqında məlumat əldə etməsinə imkan verir. Həmçinin, daha ucuz və keyfiyyətli məhsulların bazara daxil olması istehsalçılar arasında rəqabətin artmasına və büt"n ticarət əməliyyatlarının xərcinin aşağı düşməsinə kömək edir. Elektron ticarət həm alıcı, həm də satıcı üçün bazarı yaxınlaşdırır, seçim imkanlarını artırır və yeni satıcılar haqqında məlumatın daha qısa mıddətdə yayılmasına şərait yaradır.

KOS-lar adətən bazarla əlaqələrin zəifliyi, məlumat azlığı səbəbindən tələbə uyğun məhsul istehsalında çətinlik çəkirlər. Elektron ticarət isə KOS-ların ənənəvi problemlərdən xilas olmasına xidmət edir.

Bu üstünlüklərini nəzərə alaraq ölkəmizdə də elektron ticarətin genişləndirilməsi, sadələşdirilməsi istiqamətində işlər gücləndirilməlidir. Azərbaycanda 2003-cü ildən bəri "elektron Azərbaycan" layihəsinin həyata keçirilməsi istiqamətində çox ciddi işlər görülüb. Son 8-9 ildə görülən tədbirlər sayəsində artıq hər bir insan informasiya texnologiyalarını öz gündəlik həyatında aydın şəkildə hiss etməkdədir. İnternet istifadəçilərinin sayının artmasında və internetin sürətinin yaxşılaşmasında ciddi dönüşə nail olunub, xidmət sektorunun bütün bölmələrində elektron fəaliyyət gücləndirilib. Lakin belə bir şəraitdə elektron ticarətin inkişafı ləng gedir. Öncə də vurğuladığımız kimi halbuki bu formada ticarət sahibkarlara daha çox lazım olan, faydalı ticarət formasıdır.

Azərbaycanda Elektron ticarət haqqında Qanun var. 2005-ci ildə qəbul edilən qanun elektron ticarətin təşkili və həyata keçirilməsinin hüquqi əsaslarını, onun iştirakçılarının hüquq və vəzifələrini, habelə elektron ticarət haqqında qanunvericiliyin pozulmasına görə məsuliyyəti müəyyən edir. Bu qanunun qəbulundan sonra müəyyən sənədlər də qəbul olunub. Lakin bu qanunvericilik o qədər də təkmil deyil və yaxşı işləmir. Qanunda müəyyən problemlər var. Birinci problem vergilərlə bağlıdır. Elektron ticarətlə məşğul olmaq istəyən şəxs ticarətin bu formasına görə vergilərin necə tənzimləndiyini bilmir. Elektron ticarətdə vergi məsələsi qeyri-müəyyənliyini qoruyur. Mütəxəsislərin fikrincə, sərmayədarlar qeyri-müəyyənliyi nəzərə alaraq elektron ticarətin inkişafına investisiya qoyulmasını riskli hesab edir.

Elektron ticarət yeni vərdişlər olduğundan və onun inkişafı zərurəti yarandığından bu sahədə müəyyən güzəştlərin olması vacidbir. Qanunda bu güzəştlər yoxdur. Amma inkişaf etmiş ölkələrdə bu sahələrin təşəkkül tapdığı vaxtlarda onlara müəyyən güzəştlər tətbiq olunub. Güzəştlərin olacağı təqdirdə elektron ticarəein dövriyyəsi sürətlə arta bilər.

İnternet forumunun prezidenti Osman Gündüzün mətbuata verdiyi açıqlamalarına görə, sahibkarların elektron ticarətlə məşğul ola bilməsi üçün tələb edilən hüquqi prosedurlar asandır. Onun fikrincə, elektron ticarətlə bağlı problem satış prosesi və vergi ilə bağlıdır. Digər mühüm maneə məlumatsızlıqdır. "Məsələn, məndən dəfələrlə soruşurlar ki, elektron ticarətə keçməklə mənim nə xeyrim olacaq" Onlar bilmirlər ki, bu sahəyə yönəlməklə daha çox qazanc əldə edə bilərlər. Burda məlumatsızlıq böyük rol oynayır. İkincisi, bu marketlərin, kopesitilərin qurulması ilə bağlıdır. Bu sahə ilə bağlı hələ inkişaf gedir, peşəkarlar azdır" deyən O.Gündüz bildirir ki, Azərbaycanda elektron ticarəti qurub yaradan peşəkarlar azdır. Buna görə də o hesab edir ki, dövlət qurumları bu sahədə sahibkarlara, investorlara məlumat vermək, məlumatlandırmaq, həmçinin də, bu sahənin peşəkarlarını yetirşdirməklə məşğul olmalıdır. Dövlət bu sahəni inkişaf etdirmək üçün ciddi işlər görməlidir.

O.Gündüz əmindir ki, yaxin gələcəkdə Azərbaycanda ən inkişaf edən sektorlardan biri elektron ticarət olacaq. O deyir ki, son illərdə internet vasitəsilə satış edən firmaların sayında da ciddi bir artım var. Bu firmaların bazarda yeni olmalarına baxmayaraq müəyyən bir yol qət ediblər.

İqtisadçı Vüqar Bayramov hesab edir ki, elektron ticarətlə məşğul olan şirkətlər əlavə dəyər vergisindən azad olunmalıdırlar. Elektron ticarət xidməti göstərən şirkətlər əlavə dəyər vergisindən azad olsalar, bu onlara stimul verəcək ki, təklif etdikləri məhsulların qiyməti daha aşağı olsun. Həmçinin onlar bununla daha çox alıcı cəlb etmək imkanında olacaqlar.

V.Bayramovun sözlərinə görə, istehlakçı üçün də müəyyən çətinliklər var. Belə ki, alıcı elektron ticarətdən istifadə etməklə hansısa məhsulu alırsa, həmin məhsul isə keyfiyyətli deyilsə, onun geri qaytarılması mexanizmi demək olar ki, yoxdur. Çünki elektron ticarətlə məşğul olan həmin şirkətin konkret ofisi olmadığından, onlar daha çox alqı-satqını internet vasitəsi ilə həyata keçirdiklərindən malə geri qaytarmaq çətinliyi yaranır. Onların tapılması, malın geri qaytarılması və malın keyfiyyətsiz olduğunun sübut edilməsi kifayət qədər böyük vaxt aparır.

Qeyd edək ki, Azərbaycan hökuməti tərəfindən elektron ticarətin inkişafı məqsədilə müəyyən tədbirlə görülür. Buna misal kimi www.b2b.az "elektron ticarət" portalını göstərmək olar. Azərbaycan prezidentinin 2008-ci ildə təsdiqlədiyi "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı"nın həyata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planında ölkədə "elektron ticarət"in yaradılması sahəsində işlərin intensivləşdirilməsi barədə İqtisadi İnkişaf Nazirliyinə tapşırıq verilib.

Tapşırığın icrasını təmin etmək üçün sahibkarların, xüsusilə də kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının sərbəst bazara çıxışının dəstəklənməsi məqsədilə İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən "elektron ticarət"lə bağlı veb portalı yaradılıb. Portal Azərbaycanın ilk elektron ticarət portalı olaraq "B2B" (business to business) modeli əsasında qurulub. Məqsəd yerli biznes nümayəndələri, onların istehsal etdikləri məhsullar və göstərdiyi xidmətlər barədə informasiyaların potensial alıcılara çatdırmaq yolu ilə biznes əlaqələrin qurulmasını dəstəkləməkdən, bazarlara sərbəst çıxışı təmin etməkdən ibarətdir.

Portal, həmçinin sahibkarlıq subyektlərinə dünya biznesinə asan çıxış imkanının yaradılması missiyasını yerinə yetirir. Portaldan istifadə edilməsi iş adamlarına istehsal etdikləri məhsullar və göstərdiyi xidmətlər barədə məlumatların potensial alıcılara çatdırılması, biznes əlaqələrinin genişləndirilməsi və bazarlara sərbəst çıxış imkanlarını yaradır, bu məhsul və xidmətlərə alıcıların olan tələbatı barədə informasiyanı formalaşdırır. Müasir elektron informasiya mübadiləsi texnologiyaları əsasında qurula "elektron ticarət" portalı sahibkarlara istehsal etdikləri məhsullar/göstərdikləri xidmətlər barədə məlumatları maraqlı tərəflərə təqdim etməyə və məhsul/xidmət alıcılarının tələbatları barədə informasiyanı əldə etməyə imkan verir. "Elektron ticarət" (E-trade) portalı, eyni zamanda istifadəçilərə satışla bağlı məlumat dəstəyi də göstərir.

Hökumətin tədbirləri bununla kifayətlənməməlidir. Sahibkarlar arasında electron ticarətə marağı artırmaq məqsədilə stimullaşdırıcı və onunla bərabər inzibati xarakterli tədbirlərin görülməsi də vacibdir.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress.-2012.-25 dekabr.- S.-9.