Mir Cəfər Bağırov və Ağasəlim Atakişiyev

               

    Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır?

 

    Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb...

   Qeyd: Artıq 5 ilə yaxındır, Teyyub müəllimin Mir Cəfər Bağırovla bağlı arxivlərdən gün işığına çıxardığı materialları, müxtəlif sənədləri qəzetimizin hər şənbə sayında "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığı altında təqdim edirik. Əslində, bu layihəni Mir Cəfərin məhkəməsi ilə, məhkəmənin ətrafında cərəyan edən hadisələrlə və ictimaiyyətə məlum olmayan maraqlı faktlarla yekunlaşdırmaq istəyirdik. Lakin arxiv elə dəryadır ki, sonu-bucağı yoxdur. Teyyub müəllim arxivdən elə faktlar, elə sənədlər üzə çıxarırdı ki, onların oxucularımızda maraq doğuracağını nəzərə alaraq bir çox hallarda mövzudan kənara çıxmalı olurduq.

   Yaxın saylarımızda Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsini təqdim edəcəyik. Həmin vaxtadək "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığını yalnız rubrika kimi saxlayırıq.

   Araşdırmalar göstərir ki, 1954-cü ildə Azərbaycan KP MK-nın və Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin başlıca vəzifələrindən biri də general Atakişiyevə qarşı yönəldilmiş materiallar toplamaqdan ibarət olmuşdur. Aşağıdakı rəsmi sənədə diqqət yetirin:

   "Tam məxfi

   Azərbaycan KP MK katibi İ.D.Mustafayev yoldaşa

   Bakı şəhərində əksinqilabi müsavat hökuməti dövründə S.İ.Atakişiyevin xidməti fəaliyyətinə dair sənədlərin surətini tanış olmaq üçün Sizə göndəririk.

   Azərbaycan SSR Nairlər Soveti yanında Dövlət Təhlükəsizliyi komitəsi sədrinin vəzifəsini müvəqqəti icra edən Əlizadə

   16 oktyabr 1954-cü il".

   Məktubla və məktuba əlavə olunan arayışlarla tanış olduqdan üç gün sonra, 1954-cü il oktyabrın 19-da Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi İ.D.Mustafayev yoldaş dərkənar yazmışdır: "Səmədov və Əfəndiyev yoldaşlara. Atakişiyev yoldaşdan izahat tələb edin və məsələni büroya hazırlayın".

   Maraqlıdır, görəsən, məktubunda "A.İ.Atakişiyev" əvə-zinə S.İ.Atakişiyev yazan "Əlizadə"nin soyadı necədir? Araşdırmadan aydın oldu ki, o, Məmməd Əli oğlu Əlizadədir. O, 1919-cu ildə Zəngəzur qəzasının Qafan rayonunda anadan olmuşdur. İyirminci illərdə uşaq yaşlarında ata-anası ilə birlikdə Bakının Ramana qəsəbəsinə gəlmiş, burada orta məktəbdə oxumuşdur. 1934-cü ildə Bakı Neft texnikumuna daxil olmuş, 1938-ci ildə oranı bitirdikdən sonra indiki Neft Akademiyasına daxil olmuşdur. Müharibə başlayarkən gənc mühəndis Bakı zenit-artilleriya məktəbinə daxil olmuş, oranı 1942-ci ildə bitirərək, Zaqafqaziya cəbhəsinin Bakıdakı Hava Hücumundan Müdafiə Qüvvələrinin zenit-artilleriya alayında taqım komandiri olmuşdur. Sonra Zaqafqaziya Hərbi Dairəsinin zenit-artilleriya alayının batareya komandiri təyin edilmişdir, 1947-ci ildə ordudan tərxis olunmuş Məmməd Əlizadə "Orconokidzeneft" trestində əvvəlcə adi neftçi, sonra geoloq-mühəndis, baş geoloq, trest rəisinin müavini vəzifələrində çalışmışdır.

   1950-ci ildə Məmməd Əlizadə SSRİ Dövlət Təhlükəsizliyi Nazirliyinin ikiillik Ali Məktəbinə daxil olmuş və 1952-ci ildə buranı bitirdikdən sonra Bakı şəhəri milis idarəsinin SƏDM Xidməti şöbəsinin rəis müavini olmuşdur. 1952-ci ildə respublika Dövlət Təhlükəsizliyi Nazirliyinin Bakı Vilayəti 5-ci şöbəsinin rəisi işləmişdir. 1954-cü il aprelin 1-də Məmməd Əlizadə irəli çəkilərək, Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsi sədrinin müavini təyin edilmişdir. 1955-ci il iyul ayında M.Əlizadə Naxçıvan MSSR Dövlət Təhlükəsizliyi sədri olmuşdur. Azərbaycanın DTK işçisi Moskvanın diqqətindən yayınmamışdır. M.Əlizadə SSRİ DTK-nın Baş İdarəsi 9-cu şöbəsinin rəis müavini vəzifəsinə təyin edilmişdir.

 

   İndi də Məmməd Əli oğlu Əlizadənin 1954-cü il oktyabr ayında Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi İ.D.Mustafayev yoldaşa ünvanladığı məktuba 5 vərəqdən ibarət əlavəyə nəzər yetirək:

   "Şahidin dindirilməsi protokolu

   5 oktyabr 1954-cü il, Bakı şəhəri

   Bakı Hava Hücumundan Müdafiə Dairəsi Hərbi prokurorunun köməkçisi, ədliyyə podpolkovniki Praxov (adı, soyadı göstərilmir - T.Q.) 1897-ci ildə anadan olmuş, azərbaycanlı, Bakı şəhər sakini, bitərəf, fəhlə, hazırda Voroşilov rayonundakı sənaye kombinatında işləyən, Bakı şəhəri, Lermontov küçəsi, döngə 5 ünvanda yaşayan Hüseynov Yaqub Əliyeviç ilə 1954-cü il oktyabrın 5-də dindirilmə aparmışdır. Şahid Hüseynova xəbərdarlıq edilmişdir ki, istintaqa düzgün olmayan ifadə verəcəyi təqdirdə Azərbaycan SSR Cinayət Məcəlləsinin 130-cu maddəsilə cinayət məsuliyyəti daşıyır.

   SUAL - İstintaqa nə kimi məlumat vermək istəyirsiniz?

   CAVAB - 1920-ci il yanvar ayının 19-da, Bakı şəhərində hakimiyyət başında müsavatçılar olan vaxt məni oğurluqda şübhəli adam kimi həbs edib, axtarış polisinin Tatarskaya və Bondarnaya (indiki Krupskaya və Dmitrov adına) küçələrinin tinindəki kameraya saldılar. Kamerada 6 gün saxlanıldım, sonra zaminə buraxıldım.

   Axtarış polisində saxlanıldığım günlərdə gördüm ki, orada Atakişiyev Ağasəlim nəzarətçi işləyir. Atakişiyev kameranın qapısını açanda mən onu başdan-ayağa gördüm. Buna görə də çox dəqiq təsdiq edirəm ki, Azərbaycan SSR keçmiş daxili işlər naziri Ağasəlim Atakişiyev müsavat hökumətinin axtarış polisində işləmişdir.

   1954-cü il mart ayında mən bu barədə sabiq Dövlət Təhlükəsizliyi xalq komissarı Stepan Fyodoroviç Yemelyanova xəbər verdim. O, bundan çox təəccübləndi və dedi ki, bu barədə indiyədək heç nə bilmirmiş.

   Əvvəllər Atakişiyevin müsavat axtarış polisində işləməsinə əhəmiyyət vermədiyimdən heç kəsə bir söz deməmişəm.

   Bunu da bildirmək istəyirəm ki, Atakişiyevin müsavat axtarış polisində işləməsi barədə Karpoviç Fyodor Antonoviç də ifadə verə bilər. O hazırda Rostov şəhərində, Proletar rayonu, 27-ci Xətt, ev 31 ünvanda yaşayır. Eləcə də bakılı Kərim məlumat verə bilər. Sonuncunun familiyasını bilmirəm, buna görə də onu axtara bilmərəm".

   1954-cü il oktyabrın 14-də Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin Katibliyinin rəisi kapitan D.Məmmədov aşağıdakı arayışı hazırlamışdır:

   "Azərbaycan SSR Dövlət arxivinin "Bakı quberniyasının canişin idarəsi" fondunda 1918-1919-cu illərə aid 35 N-li iş saxlanılır. Buradakı siyahılardan biri "Müsavat əksinqilabi partiyası tərəfindən canişin idarəsinə işləməyə göndərilənlərin siyahısı və vəzifələri göstərilir". Azərbaycan dilində ərəb əlifbası ilə yazılmış 8 səhifəlik siyahının birinci səhifəsində belə bir hissə vardır: "Dövlət qulluğuna, canişin idarəsinə, dəmir yoluna və daş işlərinə qəbul edilənlərin siyahısı". Siyahının ikinci səhifəsində "Türk müsavat federativ partiyası tərəfindən hökumət işlərinə tövsiyə olunanlar göstərilir. Siyahıda (sıra nömrəsi 55) yazılmışdır: "Ağasəlim İbrahim oğlu Atakişiyev Əlabbas Rzayev tərəfindən dəmir yolu məktəbinə oxumağa tövsiyə edilmişdir".

   Siyahı nə imzalanmış, nə də təsdiq olunmuşdur"."

   DTK əməkdaşları 1918-ci ildə 15 yaşı tamam olmuş Ağasəlim Atakişiyevi dəmir yolu məktəbinə göndərmiş Əlabbas Rzayev barədə məlumat toplamışlar. O, 1918-1919-cu illərdə "əksinqilabi müsavat əks-kəşfiyyatında mühasib", 1919-cu ilin fevralın 16-dan "Azərbaycanda əksinqilabi müsavat parlamentində stenoqraf" olmuşdur. Bütün bunlar o deməkdir ki, 1954-cü ildə general-mayor Atakişiyevin əleyhinə canfəşanlıqla, "dəlillər" quraşdıranların nöqteyi-nəzərincə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ata kişilər əldənqayırma nakişilərə dönməli, ya bolşeviklərə qoşulmalı, ya da onlara nökər olmalı idilər.

 

əvvəli və ardı var...   

 

 

Teyyub Qurban

 

Ekspress.-2012.-30 dekabr.-S.-15.