Bağırov və polkovnik Hüseynov

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb...

Qeyd: Artıq 5 ilə yaxındır, Teyyub müəllimin Mir Cəfər Bağırovla bağlı arxivlərdən gün işığına çıxardığı materialları, müxtəlif sənədləri qəzetimizin hər şənbə sayında "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığı altında təqdim edirik. Əslində, bu layihəni Mir Cəfərin məhkəməsi ilə, məhkəmənin ətrafında cərəyan edən hadisələrlə və ictimaiyyətə məlum olmayan maraqlı faktlarla yekunlaşdırmaq istəyirdik. Lakin arxiv elə dəryadır ki, sonu-bucağı yoxdur. Teyyub müəllim arxivdən elə faktlar, elə sənədlər üzə çıxarırdı ki, onların oxucularımızda maraq doğuracağını nəzərə alaraq bir çox hallarda mövzudan kənara çıxmalı olurduq.

Yaxın saylarımızda Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsini təqdim edəcəyik. Həmin vaxtadək "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığını yalnız rubrika kimi saxlayırıq.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1945-ci il iyun ayının 2-də Azərbaycan K(b)P MK-nın kadrlar üzrə katibi Sultan Qafarzadənin polkovnik Əlinağı Hüseynov barəsindəki rəsmi məlumat arxiv sənədi əsasında hazırlanmışdır.

1935-ci il mart ayının 21-də Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Firqəsi (o vaxt Kommunist Partiyası Azərbaycanda belə adlanırmış - T.Q.) Mərkəzi Komitəsi Voroşilov rayon komitəsi tərəfindən verilmiş uçot vərəqəsində deyilir ki, Hüseynov Əlinağı Məmmədhəsən oğlu 1900-cü il mayın 5-də anadan olmuşdur. Milliyyətcə türk, ana dili türk dilidir. İctimai halı ortabab kəndlidir, 1917-20-ci illərdə əvvəlcə sıravi, sonra isə Müsavat Ordusunun əsgəri kimi hərbi xidmətdə olub, Bakı yunker məktəbində təhsil alıb.

Azərbaycan tarixini saxtalaşdıranlar Azərbaycanın görkəmli hərbi xadimlərindən biri olmuş Ə.Hüseynovun da arxiv anketinə əl gəzdirmişlər. Onun şanlı döyüş yolundan müsavat dövrü çıxarılmışdır. Halbuki milli qəhrəmanın rəşadətinin mənbəyi həmin illərə bağlıdır. Hətta 2007-ci ildə nəşr olunmuş "Salyanın tanınmış ziyalıları" kitabında (bax: adıçəkilən kitab, "Çənlibel NRM", redaktoru N.M.İbrahimov, səh.192) oxuyuruq: "Hüseynovlar nəslində hərbçilər sülaləsinin əsasını qoymuş ilk zabit, polkovnik Əlinağı Hüseynov Azərbaycanın hərbi sərkərdələri sırasında ön cərgədə yer tutsa da, igidlikləri haqqında çox az yazılmış hərbi zabitlərimizdəndir. Halbuki, o hələ Sovet-Alman müharibəsində polk komandiri kimi fərqlənmiş, burada göstərdiyi qəhrəmanlığa görə SSRİ Ali Baş Komandanının Fəxri Fərmanı və o dövrün ən yüksək dövlət mükafatlarından sayılan Qırmızı Bayraq Ordeni ilə təltif olunmuşdur".

2007-ci ildə mayın 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin, iyunun 26-da onun ordusunun 89-cu ildönümündə polkovnik Əlinağı Hüseynovun döyüş yolunu Sovet-Alman müharibəsindən başlamaq nə deməkdir? Ən azı həqiqətə göz yummaq! Arxiv materialları göstərir ki, Əlinağı Hüseynov 1918-ci ilin dekabrından 1919-cu ilin sonunadək Azərbaycan Ordusunun 4-cü Quba alayında sıravi əsgər kimi daşnak-bolşevik hərbi qüvvələrinə qarşı döyüş əməliyyatlarının iştirakçısı olmuşdur. Faşistlərlə ölüm-dirim savaşını o, Almaniyadan çox-çox əvvəl Müsavat Ordusunun sıralarında öyrənmişdi. Təsadüfi deyildir ki, 1919-cu il mayın 28-də Azərbaycanın istiqlaliyyətinin ildönümü münasibətilə keçirilən paradın iştirakçıları arasında həmin il mayın 5-də 19 yaşı tamam olmuş sıravi əsgər Əlinağı da vardı.

2004-cü ildə Bakıda "Ozan" nəşriyyatı tərəfindən "Unudulmuş 402" adlı 296 səhifədən ibarət çox maraqlı bir kitab buraxılmışdır. Müəllif istefada olan polkovnik, Əlinağı Hüseynovun döyüş dostu İsmayıl Abbas oğlu Vəliyevdir. "Unudulmuş 402" kitabıyla unutqanlığın daşını atmış polkovnikin yazdıqları həqiqət güzgüsüdür. Çünki özünün də cəbhə yolu 402-ci milli atıcı diviziya ilə bağlıdır. İsmayıl Vəliyev 1942-ci il mart ayında yeni təşkil edilmiş 402-ci Azərbaycan diviziyasının 840-cı atıcı alayının komandiri, sonra isə həmin alayın qərargah rəisinin birinci köməkçisi olub. Müəllif (səh.30) göstərir ki, Qafqaz uğrunda döyüşlər 1942-ci ilin iyulun 15-dən 1943-cü ilin oktyabrın 9-dək davam etmişdir. Qafqazın müdafiəsi hərbi-siyasi rəhbərlik tərəfindən (Stavka) ilk aylarda Şimali Qafqaz Cəbhəsinə (komandiri marşal S.M.Budyonnı idi) və Zaqafqaziya Cəbhəsinə (komandiri ordu generalı İ.V.Tülenev idi) tapşırılmışdı. 1943-cü ilin əvvəlində qoşunlarımız əks hücuma keçdilər. Şimali Qafqazdan başlanan bu əks hücumda Azərbaycanın milli diviziyaları misilsiz rəşadət göstərdilər. 402-ci atıcı diviziya 1942-ci il oktyabrın 4-dən başlayaraq Naxçıvandan döyüşən cəbhəyə göndərilmiş, diviziyanın hissələri 44-cü Ordunun tərkibinə daxil edilmişdi. Şimali Qafqazda olan ağır vəziyyəti nəzərə alaraq, Ali Baş Komandan İ.V.Stalinin 1942-ci il 28 iyul tarixli 227 saylı əmri 402-ci diviziyanın döyüşçülərinə də çatdırılmışdı: "Bundan sonra da geriyə çəkilmək özümüzü və Vətənimizi məhv etmək deməkdir". 402-nin komandir və əsgərləri də bir addım belə geriyə çəkilmir, düşmənin cəbhəni yarmaq cəhdini boşa çıxarır, fədakarlıq nümunəsi göstərirdilər. 1942-ci ilin noyabr ayının 30-dan dekabr ayının 11-dək diviziya düşmənin möhkəm hazırlanmış müdafiə rayonuna hücuma keçdi, ağır döyüşlər nəticəsində bir neçə yaşayış məntəqəsi azad olundu.

İsmayıl Vəliyevin "Unudulmuş 402" kitabının ayrıca bir fəsli "402-ci Azərbaycan atıcı diviziyası İranda" adlanır. Bu fəsildə yazılanlardan öyrənirik ki, "unudulan 402" 1941-ci ilin oktyabrından 1942-ci ilin may ayınadək İranda olmuşdur. Diviziya 45-ci Ordunun tərkibində Türkiyə və İranla dövlət sərhəddini müdafiə edir, Cənubi İrandan Xəzər limanlarına doğru gedən yolları qoruyurdu. Çünki bu kommunikasiya xətləri xətləri ilə Sovet İttifaqına müttəfiqlər tərəfindən Məmmədhəsən oğlu Hüseynov diviziyanın komandiri vəzifəsinə təyin edildi. 1942-ci il noyabrın 30-da Zaqafqaziya Cəbhəsinin Hərbi Şurasının qərarına əsasən polkovnik Əlinağı Hüseynovun başçılığı ilə 402-ci Azərbaycan atıcı diviziyası Mozdok istiqamətində hücuma keçdi və qızğın döyüşlər nəticəsində 8 yaşayış məntəqəsini işğaldan azad etdi. İlk döyüşlərdə diviziyanın hissələri düşmənin 108 tank və zirehli maşınını, 2 radiostansiyasını, 9 yük maşını və s. məhv etdi.

Polkovnik Əlinağı Hüseynovun sərkərdəliyi ilə 402-nin qəhrəmanlıq tarixi bu gün müstəqil Azərbaycan Ordusunun hər bir döyüşçüsü üçün nümunə sayıla bilər. Məsələn, pulemyotçu Osman Hacıyev və tank əleyhinə bölmə komandirinin müavini kiçik leytenant Ağayev iki gün ərzində faşistlərin 6 tankını məhv etmişdilər. Həmin günlərdə cəbhə qəzetində Rəsul Rzanın "Osman Hacıyevin qəhrəmanlığı" adlı oçerki dərc olunmuşdu. Şimali Qafqaz döyüşlərindən sonra polkovnik Əlinağı Hüseynov Birinci Belarusiya Cəbhəsində qələbə yürüşünü davam etdirmişdir. Faşizm üzərində qələbədən dərhal sonra isə Berlin şəhərinin ilk komendantı, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı general-polkovnik İ.Y.Berzarinin əmri verilmişdir: "Polkovnik Hüsçeynov Əlinağı Məmmədhəsən oğlu I Belarusiya Cəbhəsi Hərbi komendantı təyin olunsun. Bütün hərbi hakimiyyət, bütün birləşmələrin və hissələrin komandirləri polkovnik Hüseynova vəzifəsini icra etməkdə hərtərəfli kömək göstərməlidirlər". Çox keçməmiş nümunəvi Azərbaycan hərbçisi daha məsul bir sahəyə təyin edilmişdir - Berlinin Şarlotenburq rayonunun komendantı! "Krasnaya Zvezda" qəzetinin 1945-ci il 19 may tarixli sayında polkovnik-leytenant K.Visovotrovskinin "Berlinin rayon komendaturasında" məqaləsində deyilir: "Çoxmərtəbəli böyük ev. Girişdə qoluna qırmızı bağlamış avtomatçı durub. Divara vurulmuş lövhədə yazılmışdır: "Şarlotenburqun hərbi komendantlığı". Biz Berlinin bu rayonunda mayın 2-də olmuşduq. O vaxt burada gözlərimiz qarşısında dəhşətli bir mənzərə açılırdı: dağılmış binalar, kərpic və armatur qalıqları, hitlerçilərin qoyub getdikləri texnikanın tör-töküntüləri, uçurdularaq doğram-doğram edilmiş elektrik dirəkləri, barrikadalar. ...İndisə rayon başqa cür nəzərə çarpır, səliqə-səhman yaradılıb, hərbi komendantlıqda iş gecə-gündüz qaynayır. Polkovnik Ə.Hüseynov və onun başçılıq etdiyi aparat sırf hərbi məsələlərlə yanaşı, şəhərin yenidən qurulmasında və abadlaşdırılmasında böyük fəallıq göstərir. Dağıdılmış müəssisələrin işə salınması, su xəttinin bərpası, elektrik stansiyasının yenidən işə düşməsi, əhalinin ən zəruri ərzaq məhsulları ilə təmin edə biləcək mağazaların açılması üçün ciddi işlər görülür. Bizim komendantlığa gəlişimiz polkovnik Hüseynovun rayon elektrik stansiyasının iki nəfər mühəndisi ilə söhbət məqamına təsadüf etdi. Almanlar xahiş edirdilər ki, kanalın üzərndəki körpü də bərpa edilsin. Çünki bunsuz elektrik stansiyasına kömür daşımaq mümkün deyildir. Polkovnik Hüseynov alman mühəndislərini diqqətlə dinlədi, burqomistrlə telefonla əlaqə saxladı, lazımi göstərişlər verdi. "Körpü də olacaq, işıq da!" sözlərini eşidən alman mühəndisləri razılıqla komendantlıqdan ayrıldılar".

Təəssüflər olsun ki, "Unudulmuş 402"-nin komandiri Əlinağı Hüseynovla respublika rəhbəri general Mir Cəfər Bağırov arasındakı münasibətlərə aid arxiv materialları indiyədək tədqiqatçıların nəzərini cəlb etməmişdir. Bunu nəzərə alaraq Azərbaycan Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində saxlanılan müvafiq materialları araşdırmaq qənaətinə gəldim.

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress.- 2012.-21-23 iyul.- S.15.