Bağırov və Şəkinski

(əvvəli ötən şənbə saylarımızda)

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb...

Qeyd: Artıq 5 ilə yaxındır, Teyyub müəllimin Mir Cəfər Bağırovla bağlı arxivlərdən gün işığına çıxardığı materialları, müxtəlif sənədləri qəzetimizin hər şənbə sayında "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığı altında təqdim edirik. Əslində, bu layihəni Mir Cəfərin məhkəməsi ilə, məhkəmənin ətrafında cərəyan edən hadisələrlə və ictimaiyyətə məlum olmayan maraqlı faktlarla yekunlaşdırmaq istəyirdik. Lakin arxiv elə dəryadır ki, sonu-bucağı yoxdur. Teyyub müəllim arxivdən elə faktlar, elə sənədlər üzə çıxarırdı ki, onların oxucularımızda maraq doğuracağını nəzərə alaraq bir çox hallarda mövzudan kənara çıxmalı olurduq.

Yaxın saylarımızda Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsini təqdim edəcəyik. Həmin vaxtadək "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığını yalnız rubrika kimi saxlayırıq.

Görkəmli alim Abbas Zamanov xatirələrində Məmmədsadıq Əfəndiyevlə 1942-ci ilin yanvar ayında tanış olduğunu yazır: "Təxminən yanvar ayında Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi siyasi işdə çalışmaq üçün Kerç cəbhəsinə bir dəstə partiyaçı göndərmişdi.

Bu dəstənin içərisində Rəsul Rza, Əli Vəliyev, şair Əhməd Cəmil, Məmmədsadıq Əfəndiyev, mən və başqaları var idik. Biz Novorossiyskiyə qədər Məmmədsadıq Əfəndiyevlə bir kupedə getdik. O, son dərəcə bilikli, həmsöhbət, dilli-dilavər, zarafacıl bir adam idi. Vaqonda hamı onun başına toplaşar, şirin söhbətlərinə aludəliklə qulaq asardı.

Kerçə çatanda bizi hərbi hissələrin arasında bölüşdürdülər. Mən cəbhə qəzetinə işləməyə, o isə diviziya siyasi şöbəsinə təlimatçı vəzifəsinə göndərildi. Beləliklə, biz ayrı düşdük. Kerçdə olduğumuz müddətdə iki dəfə Məmmədsadıq Əfəndiyevin işlədiyi diviziyaya ezamiyyətə getdim, ikisində də onunla görüşdüm. Diviziyada hamı baş siyasi rəhbər Məmmədsadıq Əfəndiyevdən ağızdolusu razılıq eləyirdi. Hamı onu sevir, hamı ona hörmət bəsləyirdi. Deyirdilər ki, Məmmədsadıq Əfəndiyev vaxtını həmişə əsgərlərlə bir yerdə, döyüş səngərlərində keçirirmiş. Bir dəfə rota ilə düşmən üzərinə hücuma getdiyi zaman ağır surətdə yaralanıb qospitala düşmüş, sağaldıqdan sonra təkrar öz iş yerinə qayıtmışdı.

Diviziyada mən öyrəndim ki, baş siyasi rəhbər Məmmədsadıq Əfəndiyev olduqca qayğıkeş adam imiş. O hamının qayğısına qalar, hamının vəziyyəti ilə maraqlanar, hamıya əlindən gələn köməyi edərdi. 1942-ci ilin may ayında biz Kerç yarımadasını tərk etməli olduq. Kubanda mən Məmmədsadıq Əfəndiyevlə görüşmək üçün onun işlədiyi diviziyaya getdim. Çox təəssüf ki, görüşə bilmədim. Düşmənlə vuruşmada qəhrəmancasına həlak olmuşdu". (Bax: "Qobustan" jurnalı. 1983-cü il. N14, səh.18).

Bu il mart ayının 3-də (N39) "Zerkalo" qəzeti Məmmədsadıq Əfəndiyevin ləyaqətli yadigarı, xalqımızın əsl ziyalı xanımı, əməkdar incəsənət xadimi, Ü.Hacıbəyov adına Bakı Musiqi Akademiyasının professoru İmruz xanım Əfəndiyevanın "Atam haqqında" geniş məqaləsini oxuculara çatdırmaqla təqdirəlayiq iş görmüşdür. İmruz xanım atasının şəxsi arxiv sənədlərinə əsasən onun təvəllüd gününü də qəti müəyyən etmişdir: 1902-ci il iyulun 5-də Aşqabad şəhərində anadan olmuşdur. Deməli, 2012-ci il iyulun 5-i faşistlərə qarşı amansız döyüşdə qəhrəmancasına həlak olmuş, görkəmli dövlət xadimi, Azərbaycan teatrşünaslığının banisi, yazıçı və publisist Məmmədsadıq Əfəndiyevin yubiley ildönümüdür, anadan olmasından 110 il keçir. Bu şanlı yubiley dövlət səviyyəsində keçirilsə, yubilyarın özünün də, özündən iki yaş böyük qardaşı Məmmədəmin Şəkinskinin də, Mir Cəfər Bağırovun da ruhu şad olar!

Redaksiyaya məktub

"Ekspress" qəzetinin redaktoru Qəzənfər bəy Bayramova

"Hörmətli Qəzənfər müəllim!

Qələm dostum, tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurbanın arxiv sənədləri əsasında yazdığı və redaktoru olduğunuz qəzetdə dərc olunan "M.C.Bağırov və M.Şəkinski" adlı silsilə məqalələrini maraqla oxuyuram; Məmmədəmin Şəkinski həqiqətən də Azərbaycanın nadir şəxsiyyətlərindən biri olmuşdur. Azərbaycan mətbuatında ilk dəfə olaraq məhz Sizin qəzetdə bu cür dəyərli silsilə yazılara yer verdiyiniz üçün "Ekspress" qəzetinin təşəbbüsünü çox müsbət qarşılayıram. Bunun üçün çox sağ olun.

Eyni zamanda diqqətinizə çatdırıram ki, 1962-ci ildən başlayaraq Məmmədəmin Şəkinskinin rəhbərliyi altında baş inspektor-baş metodist vəzifələrində işləyərkən onun çoxcəhətli və əyilməz şəxsiyyəti məni özünə cəlb etmişdir. Bu səbəbdən də xeyli illərdir ki, mən M.Şəkinski haqqında xatirə yazıram. Fürsətdən istifadə edərək, Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında silinməz izlər buraxmış bu tanınmış insan barəsində hazırladığım xatirəmin qəzetinizdə dərc olunmasına şərait yaratmağınızı xahiş edirəm.

Hörmətlə,

Azərbaycan Respublikası Dövlət Elm və Texnika sənədləri Arxivinin direktoru Şahsuvar Haşımov".

Şahsuvar Haşımov:

- Məmmədəmin Şəkinski kimi tanınmış bir şəxsiyyət haqqında xatirə söyləməyə mənim də haqqım vardır. Çünki sonuncu iş yerlərindən biri olan Azərbaycan Respublikası Nazirlər Soveti yanında Arxiv İdarəsinin rəisi vəzifəsində işlədiyi illərdə mən onun təmənnasız köməkliyi ilə işə düzəlmiş və bundan sonra 6 ilə yaxın bir müdət ərzində onun rəhbərliyi altında çalışmışam. Mən eyni zamanda, Azərbaycanda köhnə cəmiyyətlə yeni cəmiyyətin çox kəskin şəkildə üz-üzə dayandığı ötən əsrin 20-30-cu illərində bu cəsur insanın doğma xalqına, dövlətinə və vətəninə misilsiz sədaqət nümunələri göstərməsi barədə onun rəhbərliyi altında işlədiyim 1962-1967-ci illərdə daha çox eşitmişəm və eşitdikcə də qürurlanmışam. Özüm-özümə düşünmüşəm ki, gör mən kiminlə işləmişəm...

Təyin olunduğum iş sahəsi əsas fəaliyyət üzrə rayon (şəhər) dövlət arxivlərinə rəhbərlik və nəzarət şöbəsi idi. Bu şöbə Respublika Nazirlər Soveti yanında Arxiv İdarəsinin bütün struktur bölmələri sırasında daha çox vacib olduğundan mən M.Şəkinskinin rəhbərliyi ilə mütəmadi olaraq çalışır və onun bütün tapşırıqlarını əməl edirdim. Mən onun artıq Azərbaycanda və hətta o zamankı Sovetlər ölkəsində seçilib-sayılan bir arxiv təşkilatçısı olmasının da şahidi olmuşam. Bax elə buna görə də mən Məmmədəmin Şəkinskiyə həsr etdiyim bu xatirəmi yalnız və yalnız öz daxili istəyimin və vicdanımın tələbi ilə qələmə alıram.

M.Ə.Şəkinskinin rəhbərlik etdiyi vacib dövlət əhəmiyyətli idarədə işə düzəldiyim gün cüzi maaşla işlədiyim köhnə iş yerimi təhvil verməli idim. Bu məqsədlə Azərbaycan Dövlət Universitetinə gəldim və köhnə rəhbərim olmuş tədris hissə üzrə porektor Əlövsət müəllimlə söhbət etməli oldum. Çəkdiyim xeyli əziyyətlərdən sonra nəhayət ki, mənim Məmmədəmin Şəkinski kimi tanınmış bir rəhbərin himayəsində işə düzəldiyimi eşidən Əlövsət müəllim hədsiz sevindi və bu görkəmli şəxs barəsində maraqlı söhbət açdı.

Əlövsət müəllimin dediklərindən yadımda qalanlar: "Məmmədəmin Şəkinski Azərbaycan xalqının nəzərində həqiqətən əfsanəvi bir insan idi. Mən gənc yaşlarımda olarkən valideynlərimiz onun igidliyi barəsində hər gün söhbət açardılar. Xüsusilə də Şəkinski inzibati vəzifələrdə və milis rəhbərliyində işlədiyi 20-30-cu illərdə daha təqdirəlayiq igidliklər göstərir və güclü təşkilatçılıq işləri aparırdı. Yalnız gözümlə gördüyüm bir hadisəni yada salım. O zaman Azərbaycan Dram Teatrında görkəmli dramaturq Cəfər Cabbarlının "Sevil", "Almaz", "Oqtay Eloğlu" tamaşalarına böyük insan axını var idi. Teatrın tamaşalarına düşmək müşkül məsələ idi. Nəhayət, bir gün "Sevil" tamaşasına baxmaq mənə də nəsib oldu. Tamaşanın ən baxımlı yerində birdən zalın işıqları yandı və səhnədə artistlərin əvəzində Şəkinski göründü. O, yanındakı beş-altı nəfər milis işçisi ilə birlikdə zala düşdü və tamaşaçıların böyründə oturaraq onların cibini soyan 30-dan çox cinayətkarı aradan götürdü. Mən digər teatr və kino tamaşalarına baxanda da belə hadisələrin şahidi olur və Şəkinskinin çevik təşkilatçılığına heyran qalırdım".

Respublika Nazirlər Soveti yanında Arxiv İdarəsində işə düzəldikdən üç gün sonra hədsiz sevincimi doğma dayım Süleyman Rəhimovla bölüşdürmək qərarına gəldim və bu məqsədlə onun evinə gəlib Məmmədəmin Şəkinskinin idarəsində işə düzldiyimi bildirdim. Lakin məni səhv başa düşən dayım elə bildi ki, mən ondan işə düzəlməyim üçün M.Şəkinskiyə zəng etməyimi xahiş edirəm. Etiraz əlaməti göstərən dayımdan bu sözləri eşitdim: "Yox, yox, mən ona söz deyə bilmərəm. O, heç bir dayını eşitmir, işə ancaq seçdiklərini götürür". Dayımdan üzr istəyib "mən artıq M.Şəkinskinin yanında işləyirəm" cümləsini təkrar etdim. Bundan xeyli məmnun olan dayım M.Şəkinskinin ötən cəngavərliyindən ətraflı söhbət açdı. Yazarlar arasında Azərbaycanın ilk xalq yazıçısı, ilk sosialist əməyi qəhrəmanı, doğma dayım Süleyman Rəhimovun dediklərindən bəzi məqamlar: Mən 30-cu illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsində oxuyurdum. Bir gün bayırda güclü qar yağırdı. Dərsdən sonra tələbə yoldaşlarımla razılaşdıq ki, həyətdə qartopu oynayaq. Kurs yoldaşlarımla qartopu oynaya-oynaya şənlənir və səs-küy salırdıq. Birdən eşitdik ki, hay-küyümüzdən xəbər tutan Şəkinski bir neçə köməkçisi ilə bizə tərəf gəlir. Özümüzü itirdik. Onları gətirən maşın biz səmtə dönəndə hamımız qaçıb künclərdə gizləndik. Səhv olaraq başa düşmüşdük ki, səs-küy salıb ətrafdakı insanları narahat etdiyimizdən Şəkinski bizi cəzalandıracaq. Lakin düşündüyümüz kimi olmadı. Onlar yanımızdan keçib başqa tərəfə getdilər.

(ardı var)

Teyyub Qurban

Ekspress .-2012.-30 iyun - 2 iyul.- S. 15.