Mir Cəfər
Bağırov və Zəhra Kərimova
Mir Cəfərin
məhkəməsi necə hazırlanmışdır?
Azərbaycanda
ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında
söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən
biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi
olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı
Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin
sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında
araşdırıb...
Qeyd: Artıq 5 ilə
yaxındır, Teyyub müəllimin Mir Cəfər Bağırovla bağlı
arxivlərdən gün
işığına çıxardığı
materialları, müxtəlif sənədləri qəzetimizin
hər şənbə sayında "Mir
Cəfərin məhkəməsi necə
hazırlanmışdır" başlığı
altında təqdim edirik. Əslində,
bu layihəni Mir Cəfərin
məhkəməsi ilə, məhkəmənin ətrafında
cərəyan edən hadisələrlə və ictimaiyyətə
məlum olmayan maraqlı faktlarla
yekunlaşdırmaq istəyirdik. Lakin arxiv elə dəryadır ki,
sonu-bucağı yoxdur. Teyyub
müəllim arxivdən elə faktlar, elə
sənədlər üzə çıxarırdı ki, onların oxucularımızda maraq doğuracağını nəzərə
alaraq bir çox hallarda mövzudan kənara çıxmalı olurduq.
Yaxın saylarımızda Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsini
təqdim edəcəyik. Həmin vaxtadək "Mir Cəfərin məhkəməsi necə
hazırlanmışdır" başlığını
yalnız rubrika kimi
saxlayırıq.
(əvvəli ötən şənbə
saylarımızda)
Bəli, iyirmi iki il əvvəl - 1918-ci
ildə dədə-baba torpağından qaçqın
salınmış Azərbaycan qadını Bakının ən
qədim ərazisindən birində rəhbər işə irəli
çəkilmişdir. Zəhra xanımın birinci katib kimi
fəaliyyətə başladığı gün
neft yataqları ilə zəngin Binəqədi
daha bir möcüzəsini
göstərmişdir - burada arxeoloji qazıntılar zamanı indiyədək
elm aləminə məlum olmayan
nadir qədim kərgədan skeleti tapılmışdır. Zəhra
Kərimovanın birinci katib
işləməsinin ildönümündə faşist
işğalçılar - bu dəfə alman faşistləri qədim Azərbaycan ərazisini
odlara qalamaq xəyalına
düşmüşlər. Zəhra xanım gecəni
gündüzə qataraq Binəqədi
yatağının neftini orduya
səfərbər etmişdir. Sanki Binəqədi
kəndinin qədim kərgədan fəqərəsinə
"qara qızıl" damlalarından qan hopmuş, kərgədan
canlanmış, ayağa qalxmış, Vətən
torpağında şəhid olmuşların intiqamını almaq üçün əlbəyaxa
döyüşə atılmışdır! O zaman, 1942-ci ildə döyüş cəbhəsindən məktub
göndərən qardaşı Kərim də əfsanəvi
qəhrəman idi. 1942-ci il
fevralın 6-da SSRİ Ali Sovetinin
fərmanı ilə neft hasilatı
planının artıqlaması ilə yerinə yetirilməsində
nümunəvi işinə görə Azərbaycanın rayon partiya komitəsinin katibinin Lenin ordeni ilə təltif
edilməsini "İzvestiya" qəzeti
döyüş hissələrinə də
çatdırmışdı. Kalinin vilayətinin
Beryoza kəndində səngərdə ikən
bacısının adını qəzetdə görən
Qubadlının keçmiş raykom katibi Kərim
Adıgözəl oğlu Kərimov
Zəhra xanıma göndərdiyi məktubda yazırdı:
"O qədər sevindim ki,
gözlərim yaşardı".
Müharibə vaxtı hər gün Mir Cəfər
Bağırovun yanında keçirilən uzun
çəkməyən iclasların başlıca məsələsi
neft hasilatı idi. Zəhra
Kərimova bir partiya rəhbəri
kimi vəziyyətin nə qədər
çətin olduğunu yaxşı dərk
edirdi. Müharibənin əvvəlində
almanlar Maykop, Krasnodar, Mozdok şəhərlərini
ələ keçirərək, Qroznıya tərəf irəliləyirdilər.
Zaqafqazyanı SSRİ-nin sənaye şəhərləri
ilə birləşdirən yollar kəsilmişdi.
Mir Cəfər
Bağırov başda olmaqla,
Azərbaycanın qeyrətli rəhbərlərinin ümdə
vəzifəsi Bakıda orduya göndərilmək
üçün hərbi sursat
hazırlanmasını genişləndirmək idi.
Şəhərimizdə, o cümlədən
Binəqədidəki zavodlarda minamyotlar, avtomatlar, qranatlar, patronlar və digər
sursat hazırlanıb cəbhəyə
göndərilirdi. Əsgərlərin geyimlə təminatı
da öz yerində.
Bakı nefti Xəzər dəniziylə Həştərxana
çatdırılırdı.
Bakı həm də ümumittifaq hərbi xəstəxanaya çevrilmişdi. Faşistlər tərəfindən
işğal olunmuş
ərazilərin zavod və fabrikləri, əhalisi
şəhərimizdə bərqərar olmuşdu.
Ali məktəb binaları, muzeylər
yaralıların şəfa ocağına çevrilmişdi.
Sanatoriyalar, istirahət evləri
müharibədə yaralanmışların əlillər evi idi. Belə
bir şəraitdə Mir
Cəfər Bağırov rayon partiya komitəsinin birinci katibi Zəhra Kərimovanı respublika
səviyyəli bir sahəyə rəhbərliyə
tövsiyə etmişdir. 1942-ci ilin yanvarında Zəhra Adıgözəl
qızı Kərimova Azərbaycan SSR ictimai
təminat naziri təyin edilmişdir.
O, bu məsul vəzifədə 1952-ci ilin avqustun 1-dək
çalışmışdır. Azərbaycan Respublikası
Dövlət Arxivində həmin nazirliyin
fəaliyyətinə dair materiallar
qorunub saxlanılmaqdadır. Zəhra Kərimovanın
bir nazir kimi fəaliyyətinin bəzi məqamlarına
dair arxiv sənədlərini
oxucuların nəzərinə çatdırıram.
1942-ci ildə ictimai
təminat nazirinin ümdə vəzifəsi
müharibə əlillərinin sağlamlığının
qorunması və onların işlə təmin olunması idi. Bu məqsədlə Zəhra
Kərimova Azərbaycanın bütün
şəhər rayonlarından müfəssəl məlumat
toplamışdır. Dövlət arxivində Zəhra Kərimova
yoldaşa ünvanlanmış belə məktublar
ayrıca fondda (Fond
29, siyahı 8, iş 120) "1942-ci ildə
Azərbaycan SSR üzrə müharibə əlillərinin
işlə təmin edilməsi üzrə" ayrıca qovluqda saxlanılır. Nümunə üçün belə məktublardan birisi ilə tanış olun:
"Azərbaycan xalq ictimai təminat komissiariatına
Naxçıvan MSSR Ordubad rayonu üzrə vətən
müharibəsi əlilləri haqqında tələb etdiyiniz məlumatlar aşağıdakı qayda üzrə sizə təqdim olunur:
1. Uçotda olan vətən müharibəsi əlillərinin
ümumi miqdarı - 29 nəfər.
O cümlədən:
I qrup - 3 nəfər
II qrup - 22 nəfər
III qrup - 4 nəfər.
2. Vətən müharibəsi əlillərinin
ümumi sayından işə düzəldilənlərin
miqdarı - 11 nəfər
O cümlədən:
I qrup - 1 nəfər
II qrup - 8 nəfər
III qrup - 2 nəfər.
Ordubad rayon ictimai təminat
şöbəsinin müdiri T.Əliyeva
Təlimatçısı İ.Əliverdiyev".
Arxivdə qorunub saxlanılan materiallarla
tanışlıqdan bu da
meydana çıxır ki,
xalq komissarı Zəhra Kərimova 1942-ci
ildə Azərbaycanın bir sıra yerlərində
ezamiyyətdə olmuş, rayon
partiya komitələri binasında
müharibə əlillərinə və müharibədə
həlak olmuş əsgər ailələrinə
müavinət verilməsi vəziyyətini
yaxşılaşdırmaq sahəsində təklifləri
yığıncaqlarda müzakirə etmişdir.
Bu cəhətdən 1942-ci il iyul ayının 14-də
Tərtərdən Bakıya yazılıb göndərilmiş
məktub səciyyəvidir. Tanış olun:
"Azərbaycan SSR ictimai təminat komissarı Kərimova yoldaşa
1942-ci ilin iyun ayının 1-də rayon
ictimai təminat şöbəsinin işi şəxsən Sizin
tərəfinizdən yoxlanılmışdır. Aşkara çıxarılmış
nöqsanların düzəldilməsinə aid
görülən işlər barədə məlumat veririk:
1. İctimai təminat
şöbəsi üzrə iclas
protokolları səmahana salınmış, protokollardan
çıxarışlar müavinət və pensiya
alanların işinə əlavə edilmişdir.
2. Müavinət
kitabçaları iyun ayının 10-da
sahiblərinə paylanmışdır.
3. Vətən müharibəsi cəbhəsindən
gələn yaralılar üçün komissiya yaradılmış və 10 nəfərə
pensiya kəsilmişdir.
4. Qızıl əsgər ailələrinə
verilən müavinətlərin hər ayın 16-dan 30-dək
verilməsi təmin olunmuşdur.
5. Vətən müharibəsi cəbhələrindən
gələn 105 nəfər 1-ci, 2-ci və 3-cü qrup Rayon İcraiyyə
Komitəsinin köməkliyi ilə işə düzəldilmişdir.
Qalan 71 nəfər xəstə
olduqlarından işləmək qabiliyyətinə malik deyildir.
6. Vətən müharibəsi cəbhələrindən
gələn 176 nəfər hər ay 18 kiloqram buğda və yaxud un ilə təmin olunmuşdur.
Sizin 1 iyun 1942-ci ildə rayon Partiya Komitəsində keçirdiyiniz
iclasdan sonra bizə rayispolkomun binasında bir otaq ayrılmış, burada
pensiya sənədlərimizi saxlamaq üçün şkaf qoyulmuş, bir neçə stul düzülmüşdür. Ən
başlıcası, telefonla təmin olunmuşuq.
Tərtər rayon
ictimai təminat şöbəsinin müdiri İmanova.
14 iyul 1942-ci il".
Azərbaycan Respublikası Dövlət
Arxivində "1941-1945-ci illər Böyük
Vətən müharibəsində rəşadətli əməyə
görə" medalı ilə təltif olunmuş
nazirlik işçilərinin
siyahısı (Fond 29, siyahı 8, iş 125) ilə tanış oluruq.
Azərbaycan SSR İctimai Təminat
Nazirliyinin işçilərindən 29 nəfəri
bu medalla təltif olunmuşdur. 1946-cı il yanvar ayının 23-də Azərbaycan KP
MK-nın və respublika Ali
Soveti Rəyasət Heyətinin
tapşırığı ilə Zəhra Kərimova şəxsən
özü fədakar əməkdaşlarını
təltif etmişdir. Gözə
çarpan maraqlı cəhət bir də bundadır ki, nazir təvazökarlıq nümunəsi
göstərərək öz
adını sıravi işçilərin sırasına
salmışdır: Əliyeva Sona Əlihüseyn
qızı (makinaçı), Ələsgərova Gövhər
Dadaş qızı (süpürgəçi),
Cəbizadə Tofiq Sadıq oğlu (Kadrlar şöbəsinin
sabiq müdiri), Kərimova
Zəhra Adıgözəl qızı (nazir)...
(ardı
var)
Teyyub Qurban
Ekspress. – 2012. -3-5 noyabr.- S. 15.