Dövlət investisiyaları və qeyri-neft sektorunun inkişafı

Azad sahibkarlığın və liberal iqtisadiyyatın təşviqi

Son illərdə Azərbaycanda iqtisadiyyata yönəldilən investisiyaların daha çox hissəsini daxili investisiyalar təşkil edir.

Rəsmi statistikaya görə, 2008-ci ildən başlayaraq iqtisadiyyata qoyulan sərmayələrin 50%-dən çoxu daxili sərmayələr olub. Həmin ildə iqtisadiyyata 13,328 milyard manat sərmayə qoyulub. Sərmayələrin 7,7 milyard manatını (57,77 %) daxili investisiyalar təşkil edib.

Sonrakı illərdə nisbət daha da artıb və 2011-ci ildə cəmi investisiyaların 60 %-i, yəni 10,26 milyard manatı daxili investisiyalar olub. Ötən il xarici investisiyaların həcmi 6,849 milyard manat təşkil edib. Müqayisə üçün xatırladaq ki, 2003-cü ildə daxili investisiyalar cəmi investisiyaların 22 %-ini, 2004-cü ildə 22,75 %-ini, 2005-ci ildə 31,2 %-ini formalaşdırıb.

Daxili investisiyaların həcminin artmasında dövlət investisiyalarının həcminin kəskin yüksəlməsi şərait yaradıb. Dövlət investisiyalarının həcminin artmasına isə dövlət büdcəsindən ayrılan əsaslı vəsait qoyuluşunun çəkisinin yüksəlməsi imkan verib. 2009-cu ildə dövlət büdcəsindən əsaslı vəsait qoyuluşu üçün 4,7 milyard manat, 2010-cu ildə 4,157 milyard manat, 2011-ci ildə 5,86 milyard manat ayrılıb. 2012-ci ildə dövlət büdcəsində əsaslı xərclərin dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu xərclərinə yönəldilən hissəsi 5,77 milyard manat nəzərdə tutulub. Bu göstəricilər iqtisadiyyata yönəldilən cəmi daxili investisiyaların daha böyük hissəsini formalaşdırıb.

Ümumi dinamikadan belə görünür ki, dövlət büdcəsinin xərcləri artdıqca əsaslı vəsait qoyuluşunun həcmi və iqtisadiyyata yönəldilən daxili sərmayələrin həcmi də artacaq. Buradan belə bir nəticə hasil olur ki, daxili sərmayələrin əsas idarəedici dövlətdir. Dövlətin daxili sərmayələrdə sahib olduğu inhisarçı mövqe dövlətə daxili sərmayə siyasətinin formalaşdırılmasına imkan verir. Amma burdan elə bir nəticə çıxarılmamalıdır ki, dövlət yalnız arzu etdiyi sahələrə sərmayə yönəldir, sərmayə ünvanlarını müəyyənləşdirən zaman səlahiyyətli şəxslərin istəyinə uyğun davranır. Sərmayə qoyuluşunda əsas meyar iqtisadiyyatın və sosial sahələrin davamlı inkişafının təmin edən şəraitin formalaşdırılmasıdır.

Dövlət həmin sahələrin inkişafının zəruriliyi həqiqətini qəbul edərək sərmayələrin mütləq əksəriyyətini həmin sahələrə qoyur. Məhz bu cür yanaşma dövlətin investisiyalardan nə dərəcədə səmərəli istifadə etdiyinin əsas göstəricisidir.

Yaxın illərə nəzər yetirdikdə aydın olur ki, 2009-cu ildə dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu üçün ayrılan 4,71 milyard manat vəsaitin bölgüsü əsasında Nəqliyyat Nazirliyinə 958,706 milyon manat, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə 95,904 milyon manat, Səhiyyə Nazirliyinə 28,493 milyon manat, Gənclər və İdman Nazirliyinə 45,234 milyon manat, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinə 43,146 milyon manat, Təhsil Nazirliyinə 44,931 milyon manat, Ədliyyə Nazirliyinə 45,717 milyon manat, Bakı Metropoliteni İdarəsinə 107,25 milyon manat, "Azərsu" ASC-yə 97,062 milyon manat, "Meliorasiya və Su Təsərrüfatı" ASC-yə 88,057 milyon manat, "Azərenerji" ASC-yə 240,526 milyon manat, "Azərbaycan Hava Yolları" QSC-yə 54,721 milyon manat və s. vəsait ayrılıb. 2009-cu ildə dövlət investisiya proqramı çərçivəsində nəqliyyat sektorunun xüsusi çəkisi 24,2 %, kommunal sektorun xüsusi çəkisi 8,8 %, sənaye və energetika sahəsinin xüsusi çəkisi 6,9 %, su ehtiyatları və irriqasiya sektorunun xüsusi şəkisi 3 % təşkil edib. Səhiyyə obyektlərinin tikintisi və təmirinə 58,92 milyon manat, elm və təhsil obyektlərinin tikintisi və təmirinə 73,726 milyon manat, əlil və şəhid ailələri üçün yaşayış evlərinin tikintisinə 41,146 milyon manat vəsait qoyulub.

2010-cu il ərzində bütün maliyyə mənbələrindən əsas kapitala 9,7 milyard manat və ya əvvəlki ildəkindən müqayisəli qiymətlərlə 21,2 % çox vəsait yönəldilib və onun 6,4 milyard manatı tikinti-quraşdırma işlərində istifadə edilib. Əsas kapitala yönəldilən vəsaitin 75 %-i daxili mənbələr hesabına təmin edilib. Sərf edilən sərmayələrin 48,6 %-i məhsul istehsalı, 51,4 %-i xidmət sahələri obyektlərinin inşasında istifadə olunub.

2010-cu ildə dövlət investisiya proqramı çərçivəsində nəqliyyat sektorunun xüsusi çəkisi 40,5 %, kommunal sektorun xüsusi çəkisi 7,6, sənaye və energetika sahəsinin xüsusi çəkisi 5,7%, su ehtiyatları və irriqasiya sektorunun xüsusi çəkisi 5,3 % təşkil edib. Səhiyyə obyektlərinin tikintisi və təmirinə 82,92 milyon manat, elm və təhsil obyektlərinin tikintisi və təmirinə 82,464 milyon manat, əlil və şəhid ailələri üçün yaşayış evlərinin tikintisinə 67,496 milyon manat vəsait ayrılıb.

2011-ci ildə infrastruktur, sosial və digər sahələrin inkişafına yönəldilən dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu xərclərinin həcmi 5,863 milyard manat təşkil edib.

2011-ci ildə infrastruktur layihələrinə ümumilikdə 3,498 milyard manat vəsait, yəni dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşunun 59,7 %-i xərclənib.

Dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu üçün nəzərdə tutulan vəsaitin 1,933 milyard manatının (dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşunun 33 %-i) nəqliyyat layihələrinə yönəldilməsi bu sahənin prioritetliyinin göstəricisidir. Kommunal infrastruktur layihələrinə 922,5 milyon manat (dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşunun 15,7 %-i) vəsait ayrılıb. Su ehtiyatları və irriqasiya layihələrinə 198,9 milyon manat (dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşunun 3,4 %-i) vəsait yönəldilib.

Sənaye və energetika layihələrinə 413,1 milyon manat (dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşunun 7,1 %-i), kənd təsərrüfatı layihələrinə ayrılmış vəsait isə 17,6 milyon manat (dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşunun 0,3 %-i) təşkil edib.

Sosial yönümlü layihələrə 2011-ci ildə ümumilikdə 1,627 milyon manat vəsait, yəni dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşunun 27,75 %-i ayrılıb.

Ümumtəhsil məktəblərinin və peşə liseylərinin təmiri və tikintisinə 308 milyon manat (dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşunun 5,25 %-i) vəsait ayrılıb.

Respublikanın ali təhsil müəssisələrinin təmiri və tikintisi, eləcə də digər elm xərcləri 90,1 milyon manat (dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşunun 1,5 %-i) təşkil edir. Səhiyyə obyektlərinin tikintisi, təmiri və müasir avadanlıqlarla təchiz olunması üçün ümumilikdə 128,4 milyon manat (dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşunun 2,2 %-i) nəzərdə tutulub, respublikanın rayon və şəhərlərində əlil və şəhid ailələri üçün yaşayış evlərinin tikintisinə isə 42,5 milyon manat (dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşunun 0,7 %-i) yönəldilib.

Mədəniyyət obyektlərinin tikintisi, bərpası və yenidənqurulması işlərinə 979,8 milyon manat (dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşunun 16,7 %-i) vəsait ayrılıb. İdman obyektlərinin tikintisinə 57,3 milyon manat (dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşunun 1 %-i), qaçqınların və məcburi köçkünlərin sosial-yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılmasına dair tədbirlərin maliyyələşdirilməsinə isə 17,3 milyon manat (dövlət büdcəsində dövlət əsaslı vəsait qoyuluşunun 0,3 %-i) vəsait ayrılıb.

Beləliklə, dövlətin investisiya siyasətinin əsas prioritetlərini daha əlverişli investisiya mühitinin təmin edilməsi üçün ümumi biznes şəraitinin yaxşılaşdırılması, xüsusi mülkiyyətin qorunması və korporativ idarəetmənin təkmilləşdirilməsi, bütün investorlar üçün azad rəqabət mühitinin yaradılması, sabit normativ-hüquqi rejimin təmin edilməsi və iqtisadi sabitliyin qorunması prinsiplərinə əsaslanan istiqamətlər təşkil edir. Dövlət istəyir ki, qoyduğu sərmayələr hesabına ölkə iqtisadiyyatının, xüsusilə, qeyri-neft sektorunun davamlı və tarazlı inkişafına, əhalinin iqtisadi və sosial ehtiyaclarının təmin olunmasına, regionların inkişafına, ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə, ətraf mühitin mühafizəsinə yönəldilmiş dövlət əhəmiyyətli investisiya layihələrinin sistemli və səmərəli şəkildə həyata keçirilməsini təmin etsin. Son 3 ildə istifadə edilən vəsaitlərdən görünür ki, dövlət investisiyalarında əsas ünvanlar infrastruktur sahələrinin inkişafı və onların davamlı istismarının təmin edilməsi, investisiya axınının qeyri-neft sektorunun və regionların inkişafına yönəldilməsinin stimullaşdırılması, regionlar arasında investisiyaların bölgüsünün optimallaşdırılması, ölkədə investisiya fəaliyyətinin sosial istiqamətinin gücləndirilməsi, insan kapitalına, infrastruktura qoyulan investisiyaların prioritetliyi olub. Neft gəlirlərindən səmərəli istifadə etməklə bu vəsaitin bir hissəsi insan kapitalının, qeyri-neft sektorunun inkişafını təmin etmək üçün infrastrukturun yenidən qurulmasına, iqtisadi-sosial inkişaf konsepsiyasına uyğun olaraq bütün sahələr üzrə dövlət proqramlarında nəzərdə tutulmuş tədbirlərin maliyyələşdirilməsinə yönəldilir.

Önəmli məsələlərdən biri budur ki, son illər qeyri-neft sektoruna qoyulan investisiyalar artıb və onun xüsusi çəkisi 2003-cü ildəki 26,8 %-dən, 2011-ci 72,4 %-dən artıq olub. Bu da onu göstərir ki, dövlət iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi və qeyri-neft sektorunun inkişafı istiqamətində tədbirlər həyata keçirir. Ümumiyyətlə, 2012-2015-cü illər üçün ölkədə dövlət investisiya siyasətinin ana xəttini investisiya axınının qeyri-neft sektorunun və regionların inkişafına yönəldilməsinin stimullaşdırılması, regionlar arasında investisiyaların bölüşdürülməsinin optimallaşdırılması, ölkədə investisiya fəaliyyətinin sosial istiqamətinin gücləndirilməsi, dövlət investisiya siyasətinin tam şəffaflığının təmin edilməsi, ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin olunmasına nəzarətin gücləndirilməsi, dövlətin müdafiə qabiliyyətinin artırılması olacaq. Sadalanan hədəflərə nail olmaq dövlətin investisiya qoyuluşundan səmərəli istifadə etməsindən asılı olacaq.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress. – 2012. – 13 noyabr. – S. 9.