Üzüyümün qaşı firuzədəndi...

Artıq dörd ildir ki, Müslüm Maqomayev öz doğum gününü qeyd etmək üçün Moskvadan Bakıya gələ bilmir.

Tamara Sinyavskaya deyir ki, Müslüm bir qayda olaraq doğum günlərində doğma şəhərdə, yaxın adamları arasında olardı, sonra Moskvada dostlarını başına yığardı.

Müslüm Maqomayev ölümündən bir neçə ay əvvəl "Əlvida Bakı" ("Proşay Baku") adlı yeni mahnısını lentə yazdırmışdı. Bu mahnını indiyə qədər müğənninin ən yaxın dostlarından başqa heç kim eşitməyib.

İndi Tamara xanım Müslümün ad günündə Müslümsüz Bakıya gəlir, Fəxri Xiyabanda böyük sənətkarın qəbirüstü abidəsi önündə birlikdə keçən xoşbəxt günlərini xatırlayır.

Üzüyümün qanı mirvaridəndir,

Könlüm açılmayır bu gün nədəndir...

Tanınmış müğənni, bəstəkar və iş adamı Emin (Emin Ağalarov) Müslüm Maqomayevi öz ustadı kimi yada salır: "Müslüm Maqomayev atamın dostu idi, mən onu ilk dəfə Bakıda babamgildə görmüşəm. Müslüm tez-tez babamgilə gələrdi, balaca uşaq idim, Müslüm əminin yan-yörəsində fırlanırdım. Uşaqlıq illərində o, mənimçün sadəcə sevimli Müslüm əmiydi. Böyüdüm və onun kim olduğunu anladım. Mən musiqi ilə məşğul olmağa başlayanda o, mənimçün ən nüfuzlu musiqiçiydi. Bəzən Müslüm əmi royalı dilləndirərdi, mən oxuyardım. Mənə deyərdi ki, başını bizneslə qatma, sənə oxumaq lazımdı".

Ötən əsrin doxsanıncı illəri uzaq tarix deyil. Sovetlər Birliyi dağıldı - böyük bir ölkə uçurumun kənarında dayanmışdı, hər şey alt-üst olmuşdu. O illərdən bəhs edən "Briqada" teleserialını yada salın - hərcmərclik fırtınası içində kriminallaşmış bir məmləkət. Moskvada konsert strukturunun gözəgörünməz əqrəbləri geriyə fırlanırdı, bayağı şou-biznes zəhərli göbələk kimi hər tərəfə yayılırdı. Müslüm Maqomayev kimi bir sənətkar belə bir mühiti qəbul edə bilməzdi. Yadımdadı, o illərdə xoşagəlməz bir şayiə yayılmışdı ki, guya Müslüm Maqomayevin səsi batıb, daha nə bilim nələr.

Xoşbəxtlikdən Müslüm Maqomayevin ecazkar səsi heç vaxt ona xəyanət etməyib, Müslüm kimi insanlar da heç vaxt heç kimə xəyanət etməzlər, xəyanətlər görərlər, amma xain olmazlar...

***

Rejissor Tofiq İsmayılovun çəkdiyi "Oxuyur Müslüm Maqomayev" filki ekranlara çıxanda mən tələbəydim. Film Nizami kinoteatrında nümayiş etdirilirdi. Əzim Əzimzadə adına Rəssamlıq məktəbi ilə Nizami kinoteatrı arasındakı məsafə əlli-altmış addım ola, ya olmaya. Vaqif Səmədoğlu demişkən - bir siqaret o yana, bir siqaret bu yana...

Biz, bir qrup tələbə bir gün ərzində ikinci dəfə o gözəl filmə baxırdıq, yaxşı yadımda qalmayıb, deyəsən, gün ərzində üç-dörd seans vardı. O zaman biz Müslüm Maqomayevin populyar mahnılarının çoxunun sözlərini əzbər bilirdik, müğənni ekranda Rəsul Həmzətovun sözlərinə bəstələnmiş "Durnalar" ("Juravli") mahnısını oxuyanda biz də zaldan onun səsinə səs verirdik. "Buhenvald harayı"nda belə bir misra var - "Lyudi mira, vstante na odnu minutu"...

Səhv etmirəmsə, mahnının sözləri Robert Rojdestvenskiyə aiddir. Hə, gənc və gözəl Maqomayev gur bariton səslə "Lyudi mira, vstante na odnu minutu" deyən kimi əvvəlcədən sözləşdiyimiz kimi, hamımız ayağa qalxdıq, on beş, on altı nəfər tələbəydik, aramızda qızlar da vardı. Biz ayağa qalxdıq, sonra bizim sıramızda oturmuş tamaşaçıların bəziləri hardasa tərəddüdlə ayağa durdular, sonra başqa sıralar da bizə qoşuldu və beləliklə, bütün zal ayağa qalxdı...

***

Müslüm Maqomayev İran şahının taxt-taca çıxmasının növbəti ildönümü münasibəti ilə keçirilən bayram təntənələrində çıxış etmək üçün Fərəh xanımın dəvəti ilə Tehrana getmişdi. Bu o illər idi ki, şairin sözləriylə desək,

İyirmi birinci əsrə keçəcəyik bir azdan,

Keçmək olmur Arazdan.

Bəli, Araz çayından keçə bilmədiyimiz o günlərdə Müslüm Maqomayev bu tilsimi qırdı. Rza Pəhləvi də, Fərəh xanım da Avropada təhsil almışdılar. Milliyyətcə Azəri türkü olan Fərəh xanım Şurəvidə Maqomayevin konsertində olmuşdu. Müğənni kiçik bir qrupla Tehrana gedir, həmən bayram günlərində dünyanın hər yerindən İrana qonaqlar gəlmişdi.

Mirey Matye, Frenk Sinatra kimi ünlü estrada ulduzları da fəxri qonaqlar arasındaydılar.

Maqomayev "Komsomolkaya Pravda" qəzetinə verdiyi bir müsahibədə deyirdi ki, "bizimlə İrana gəlmiş KQB nümayəndəsi hər addımını izləyirdi, oteldən çıxıb sərbəst şəkildə şəhərdə gəzə bilmirdik. Hər günümüz üçün bizə iyirmi dollar verirdilər, digər xarici ölkələrin müğənniləri böyük qonorar alırdılar, bizə çatacaq pullar hara gedirdi, bilmirdik".

Müslüm Maqomayev İranda valyuta ilə alacağı qonorarın onsuz da ona çatmayacağını yaxşı bilirdi. Müslüm ona çatacaq qonorardan imtina elədi - bizdə qonaq getdiyiniz evin sahibindən pul almaq ayıb şey sayılır - demişdi Maqomayev. Şah qonaqların gözü önündə ona üzük bağışladı. Sonralar o üzüyə görə Moskvada Müslümün başı çox ağrıdı...

Bir ildən sonra müğənni yenidən İrana dəvət olundu, amma bu dəfə Moskva müxtəlif bəhanələrlə onu İrana buraxmadı. Ümumiyyətlə, bu üzük əhvalatından sonra bir neçə il onun qastrol səfərlərinin üstündən qırmızı xətt çəkdilər. Amma hər şeyə rəğmən Müslüm Maqomayev Sovet estradasının ən populyar ismiydi. Ucsuz-bucaqsız Rusiyada az qala hər evin divarından onun fotoportreti gülümsəyirdi.

Onun barmağında Şah üzüyü bərq vurub parıldayırdı. Bəlkə də bu üzük bir tale nişanəsiydi, bəlkə də bu üzük onu başına gələcək bütün bəlalardan qoruyurdu...

Üzüyümün qaşı firuzədəndir,

Könlüm açılmayır bu gün nədəndir...

***

Rus rəssam Boris Mixayloviç Kustodiyevin "Fyodor Şalyapinin portreti" əsərini yəqin ki, çox adam görüb, əlbəttə portretin reproduksiyası nəzərdə tutulur. Şalyapin əynində bahalı kürk, başında xəz papaq ayaq üstə təsvir olunub. Arxa planda adi əyalət şəhəri - dükan, traktir, karusell və insanlar - əsərdə yarmarka ovqatı duyulur: musiqiçi sağ əli ilə kürkün yaxasından tutub, çeçələ barmağında ikiqaşlı brilyant üzük. Brilyant fransız sözüdür - parıldayan, bərq vuran mənasında işlənir. Brilyant - cilalanmış almazdı.

Şalyapinin üzüyü haqqında bir az sonra danışacağıq, hələlik isə portretin yaranma tarixçəsini vərəqləyək. Kustodiyev Şalyapinin portretini 1921-ci ildə, iki ay ərzində işləyib. Rəssamın oğlu portretin yaranma tarixçəsini belə xatırlayır: - "Fyodor İvanoviç "Düşmən qüvvələri" tamaşasının dekorasiyalarını müzakirə etmək üçün atamın yanına gəlmişdi. O, tamaşanın süjetini danışırdı, atam diqqətlə qulaq asırdı və dostunu dinləyə-dinləyə eskizlər çəkirdi. Elə o zaman atam Şalyapinin portretini yaratmaq fikrinə düşdü. Tamaşadan sonra Şalyapin yenə bizə gəldi, ela kandardaca oxumağa başladı".

Böyük müğənninin böyük siyasətlə işi yox idi, Oktyabr İnqilabından sonra bolşeviklər ona Xalq artisti adı verdilər. O, inqilabdan əvvəl olduğu kimi, yenə xarici ölkələrə qastrol səfərlərinə çıxırdı. 1922-ci ilin oktyabrında növbəti qastrol səfərinə yollandı və bir daha Sovet Rusiyasına qayıtmadı. Şalyapinin qastrol səfərinə razılaşan zaman bəlkə də həmişəlik xaricdə qalmaq fikri olmayıb, belə bir fikir söyləməyə əlimizdə təkzib-olunmaz faktlar var - müğənni öz arxivini, teatr əlbisələrini, silah kolleksiyasını, Kustodiyevin fırçasından çıxmış portretini şəxsi katibi, Marinski teatrının artisti Dvorişinə tapşırmışdı. Dvorişinin vəfatından sonra Fyodor Şalyapinin mənzili muzeyə çevrildi...

***

Şalyapin Boris Mixayloviçlə (Kustodiyevlə) son görüşünü belə xatırlayır: "Ostrovskinin pyesi üzərinə çalışırdıq. Tamaşanın bədii-tərtibatını Kustodiyevə həvalə etmək qərarına gəldik, kim Otsrovskini Kustodiyevdən daha yaxşı duya bilərdi? Bu niyyətlə onlara getdim, Kustodiyevi əlil arabasında görəndə ürəyim ağrıdı. Rəssamın ayaqları tutulmuşdu, həkimlər onu müalicə edirdilər, amma dərdinə bir əlac tapa bilmirdilər. O, əli ilə mənə oturmağa yer göstərdi, özü isə təkərli əlil arabasını mənə yaxın sürdü, çarəsiz rəssamın halı adamın qəlbini parçalayırdı, amma onun gözləri həyat eşqi ilə parlayırdı"...

***

F.Şalyapinin həyat və yaradıcılığı haqqında bir kitabda yazılır ki, müğənni həmişə sağ əlinin çeçələ barmağında gəzdirdiyi üzüyü öz talismanı kimi qoruyurdu. Bu üzük çox qədim və nadir bir üzük idi; vaxtı ilə Rus Pravoslav Kilsəsinin patriarxı bu üzüyü müqəddəs xaç suyuna salmışdı, üzükdə patriarxın xeyir-duası vardı - Kustodiyevin fırçaya aldığı portretdə müğəninin çeçələ barmağında gördüyümüz sehrli üzük haçansa I Pyotra məxsus olub...

***

Nüfuzlu minereloq Kaspeç Stoun "Əntiq daşlar haqqında hər şey" kitabında yazır: "Qədim zamanlarda almaz saflıq və bakirəlik rəmziydi. O eyni zamanda müdriklik, hakimiyyət və zəfər nişanəsiydi. Almaz öz sahibini neqativ şər qüvvələrdən qorumaq, qorxunu dəf etmək qabiliyyətinə malikdir. Almaz təmiz əllərə düşəndə fövqəladə enerji mənbəyi olur, zorakılıqla, hiylə ilə əldə edilmiş sahibinə qarşı çıxa bilər. Bağışlanmış və ya vərəsə yolu ilə əldən-ələ keçən almaz güclü energetikaya malik olur. Qədim hindlilər bilirdilər ki, almaz daşının "vibrasiyaları" sağlamlıq üçün, özəlliklə ürək-damar və beyin üçün olduqca faydalıdır".

Şalyapinin üzüyü Kaspeç Stounun sadaladığı özəlliklərə malik idi. Yuxarıda dediyimiz kimi, 1922-ci ilin sentyabr ayında müğənni qastrol səfərinə yola düşdü və bir daha Rusiyaya geri dönmədi. Bütün dünyanın məşhur teatrlarının qapıları həmişə Şalyapinin üzünə açıq olub.

Parisdə "Şatale" teatrında "Boris Qodunov", "Knyaz İqor", "Qaratoxmaq qadın" operaları müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuşdu. Avropanın bütün qəzetləri Fyodor Şalyapinin Paris qastrolları haqqında resenziyalar yayımlayırdılar. Parisdə Şalyapinin tərəf müqabili bolqar opera müğənnisi İlka Popova günlərin bir günü məlahətli soprano səsini itirdi, Popovanın səsi tamamilə batmamışdı, amma məlahətli qadın nədənsə gözlənilmədən kobudlaşmışdı, xanımın səsi xırıldayırdı. Teatra bir-birinə dəymişdi, hamı çaşıb qalmışdı, Fyodor İvanoviç brilyant qaşlı qədim üzüyünü - öz talismanını barmağından çıxarıb İlkanın barmağına keçirir, halbuki böyük müğənni heç vaxt öz talismanından ayrılmazdı. Şalyapin üzüyünü İlkanın barmağına keçirməklə səsini itirmiş qadına təsəlli vermək istəyirdi. Ertəsi gün İlka Popova barmağında Şalyapinin üzüyü ilə səhnəyə çıxır və möcüzə baş verir - İlkanın səsi yerindəydi. O tamaşadan sonra hər premyeradan öncə İlka Popova Şalyapinə yalvarıb üzüyü ondan alırdı və hər dəfə də səhnəyə çıxıb uğur qazanırdı.

Axırda ürəyiaçıq Şalyapin öz talismanını bolqar opera müğənnisinə bağışladı. Aradan uzun illər ötüb keçdi, artıq yaşa dolmuş İlka Popova bu üzüyü onun haqqında kitab yazmış jurnalist Marin Boqova verdi.

Şalyapinin sehrli üzüyü hal-hazırda Bolqarıstan Milli Bankında saxlanılır.

Tale elə gətirdi ki, rəssam Boris Kustodiyevin çəkdiyi portret uzun müddət "mühacir" həyatı yaşadı, yalnız 1968-ci ildə Fyodor İvanoviçin qızı portreti atasının ev muzeyinə verdi. Yolunuz Moskvaya düşsə, Şalyapinin ev muzeyinə gedin, müğənninin özü sizi ayaq üstə qarşılayacaq, sağ əlinin çeçələ barmağında ikiqaşlı brilyant üzük...

***

Qraf Sen-Jermen haqqında nə bilirsiniz? Sen Jermen XVIII əsrdə Parisdə yaşayıb. Deyilənə görə, qraf ölümsüzlük eliksirinin sirrini bilirmiş, o keçmişi və gələcəyi görürmüş. Ölümündən sonra onu Avropanın müxtiəlif şəhərlərində sağ-salamat görüblər. Müasirlərinin yazdıqlarına görə, qrafın barmağında həmişə almaz qaşlı üzük olarmış. Hardasa oxumuşam ki, qraf Sen-Jermen məşhur telepat Volor Messinqə çox oxşayırmış. Messinqin də eynən belə bir üzüyü olub. Messinq tez-tez brilyant qaşlı üzüyünün müqəddəs üzük olduğunu söyləyərmiş. O, öz üzüyünün qeyri-adi gücünə ürəkdən inanırdı. Messinqin ölümü də bu üzüklə ilgilidir - bir gün necə olursa, kimsə Volf Messinqin üzüyünü oğurlayır. Messinq üzüyün kimin tərəfindən oğurlandığını bilirdi... Məncə, o, doğrudan da oğrunu tanıyırmış, axı o, Messinq idi, fəqət o susmağı üstün tutdu və üzüyü oğurlanandan bir neçə gün sonra ürəyi dayandı...

Adil Mirseyid

Ekspres.- 2012.- 6-8 oktyabr.- S.14.