İqtisadi inkişafda büdcə güclü alətdir

Sahibkarların ədalətli rəqabət aparması üçün dövlət büdcə-vergi siyasətindən istifadə edir

Azad sahibkarlığın və liberal iqtisadiyyatın təşviqi

Ölkədə iqtisadiyyatın stabil inkişafı, sahibkarlıq subyektlərinin güclənməsi, onların investisiya imkanlarının yaxşılaşması, bazarda rəqabət şəraitinin normallaşması dövlətin büdcə və vergi siyasətindən önəmli dərəcədə asılıdır. Dövlət elə bir vergi siyasəti yürüdə bilər ki, bununla istisadi inkişafı stimullaşdıra, yaxud vergi yükünü artırmaqla iqtisadi böyüməni tormozlaya bilər. Eynilə büdcə vəsaitlərinin hesabına sahibkarlığın müəyyən sahələrini dəstəkləyə bilər, orada digər sahələrə nisbətən canlanma yarada və sahibkarlığın həmin hissəsinin rəqabət gücünü artıra bilər.

Nəzəri baxımdan bunları dövlət edə bilər. Lakin dövlətin özü də çox yaxşı başa düşür ki, iqtisadiyyatda likvidliyi təmin etmədən, inkişafa nail olmadan nə lazımı qədər vergi toplaya bilər, nə də büdcədə arzuolunan vəsait cəmlənər. Buna görə də dövlət sahibkarlığa, iqtisadiyyata münasibətdə daim ədalətli vergi-büdcə siyasətini yürütməyə məcburdur. Yəni, hər il dövlətin əlində cəmləşən vəsaitin və onun bölüşdürülməsi heç də tam olaraq dövlətin iradəsindən asılı məsələ deyil. Əslində, istər büdcə vəsaitinin, istərsə də onların bölüşdürülməsi prosesi ölkədəki istehsal sahələrinin inkişaf səviyyəsindən, cəmiyyətin mövcud sosial-iqtisadi tələblərinin xüsusiyyətlərindən və digər obyektiv amillərdən asılıdır.

Büdcənin iqtisadiyyat üçün əhəmiyyəti nədən ibarətdir?

Milli iqtisadiyyatın sabit inkişafını təmin edən büdcə, maliyyə siyasətinin məqsədini ifadə edən və hər il tarazlaşdırılan maliyyə sənədidir. Nəzəri baxımdan büdcə dövlətin hazırladığı iqtisadi siyasətin reallaşdırması üçün əsas vasitə olmaqla, maliyyə siyasətini də reallaşdırmağın mühüm alətidir. O, pul fondlarının formalaşması aləti olan vergilər və dövlət borclanması ilə yanaşı, həm də pul fondlarının məqsədəuyğun xərclənməsinə aid olan maliyyələşdirmə, büdcədən əmək haqqının ödənilməsi kimi tədbirləri özündə birləşdirir.

Büdcənin istehsal sahələrinə təsiri və onlarla qarşılıqlı əlaqədə olması gəlirlər və xərclər formasında təzahür edir. Büdcənin gəlirləri istehsal və qeyri-istehsal sahələrinin əldə etdikləri mənfəətdən və bunun müqabilində ödədikləri vergilərdən, həmin sahələrin özünün inkişafı isə qismən və ya tamamilə büdcədən maliyyələşdirmə mənbələrindən xeyli asılıdır.

İqtisadiyyatı inkişaf etdirmək, əhalinin sosial-iqtisadi tələbatlarını ödəmək, ölkənin müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirmək və cəmiyyəti idarə etmək məqsədi ilə dövlət öz büdcəsini istehsal və qeyri-istehsal sferaları arasında, iqtisadi regionlar arasında yenidən bölüşdürür. Büdcə vasitəsilə dövlət ölkənin iqtisadi sistemini, bütövlükdə iqtisadi münasibətləri tənzimləyir.

Büdcə-vergi siyasəti maliyyə siyasətinin tərkib hissəsi olmaqla, ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf konsepsiyasına və iqtisadiyyatın, habelə ayrı-ayrı dövlət orqanlarının, sahibkarlığın inkişafını təmin edən digər dövlət proqramlarına uyğun olaraq hazırlanır.

Büdcə vergi siyasətinin əsas məqsədlərindən biri bütövlükdə büdcənin həcm və tarazlığının tənzimlənməsidir. Burada əsas şərt iqtisadi siyasət çərçivəsində dövlət xərclərinin həcminə uyğun olaraq, büdcənin vergi gəlirləri hesabına tarazlaşdırılması və nəticədə iqtisadiyyatın özündəki tarazlığın təmin edilməsidir. Dövlət büdcə-vergi siyasətindən istifadə etməklə, ölkədə makroiqtisadi göstəricilərin sabit saxlanmasını təmin etməklə iqtisadi artıma nail olmaq, maliyyə intizamını möhkəmləndirmək, sahibkarlığa maliyyə dəstəyini gücləndirmək və inflyasiyanın səviyyəsini aşağı salmağa çalışır.

Buna görə də büdcə-vergi siyasəti elə həyata keçirilməlidir ki, dövlət büdcəsi istənilən şəraitdə iqtisadiyyatı zəiflətməsin. Ona görə də həyata keçirilən iqtisadi siyasətin pozitiv nəticələrindən başqa, neqativ nəticələrinin də ola bilməsini yaddan çıxarmaq olmaz. İqtisadi tarazlığın təmin edilməsində, məcmu tələb və təklifin uzlaşdırılmasında dövlət büdcəsinin rolu əvəzsizdir. Dövlət büdcəsinin tarazlığı ümumi iqtisadi tarazlığın taleyini əvvəlcədən müəyyən edir.

İqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində, istehsalın stimullaşdırılmasında və həmçinin cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafında dövlət büdcəsinin çox böyük rolu var. Bu da özünü həm kəmiyyət və həm də keyfiyyət baxımından göstərir. Hər bir ölkədə dövlət idarəetmə sisteminin başlıca şərtlərindən biri, bu sahədə görüləcək tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün zəruri olan büdcə xərcləri ilə əlaqədardır. Büdcə xərclərini bölüşdürməklə dövlət istehsal sahələrini stimullaşdıra bilər. Bunun üçün dövlət vergiqoyma siyasətini elə yürüdür ki, istehsal sahələrinin ixtiyarında daha çox vəsait qalır və yenidən investisiya imkanları güclənir. İstehsala bu yolla təsir göstərilməsi metodları eyni zamanda dövlət büdcəsinin öz daxili iqtisadi mahiyyətini və rolunu da daha dərindən və geniş şəkildə aşkar etməyə imkan verir. Dövlət büdcə siyasəti ilə ümumdaxili məhsulun bölüşdürülməsi və yenidən bölüşdürülməsi, iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi, sosial-iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsinin maliyyə təminatı və mərkəzləşdirilən pul vəsaitləri fondlarının yaradılması büdcə həm istehsalın inkişafını və ümumdaxili məhsulun yaradılmasını, həm də onun bölgüsünü və yenidən bölgüsünü təmin edir.

Dövlətin birbaşa tənzimləmə metodlarının əsas məqsədlərindən biri də iqtisadi artımla bağlıdır. Burada makroiqtisadi tarazlığa imkan verən investisiya, habelə tələblə yığım arasında ən əlverişli nisbətin yaradılması problemi, xüsusilə böyük əhəmiyyət kəsb edir. Dövlətin həyata keçirdiyi iqtisadi tənzimləmə metodları içərisində fiskal siyasət xüsusi yer tutur. Bu siyasət, büdcə vəsaitinin yaranması və ondan istifadə edilməsi ilə əlaqədar dövlətin yeritdiyi maliyyə siyasətinin çox mühüm tərkib hissəsi olmaqla, dövlət xərcləri və vergi ilə bağlı tənzimləmə sistemi kimi iqtisadiyyata stabilləşdirici təsir göstərir. Təcrübə göstərir ki, bəzi ölkələrdə süni büdcə tarazlığının yaradılması bu ölkələrin iqtisadiyyatını zəiflədir, istehsalı isə iflic vəziyyətinə salır. Bu problemi bir qədər dərindən və hərtərəfli nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, büdcə dövlətin fiskal siyasətinin səmərəliliyini ya tamamilə aradan qaldırır, yaxud da aşağı salır. Bu siyasətlə əlaqədar büdcə hər il yox, iqtisadi tsiklin gedişində tarazlaşdırılmalıdır.

Bu fikri məntiqi cəhətdən əsaslandırılması olduqca sadədir. Adətən, istehsalın azalmasının qarşısını almaq üçün dövlət, vergiləri azaldır və dövlət xərclərini artırır, yəni şüurlu surətdə müvəqqəti olaraq büdcə kəsirinin artmasına şərait yaradır. İstehsalda yüksəlişə nail olunduqda vergilər artırılır, dövlət xərcləri isə ixtisar olunur. Büdcədə əmələ gələn müsbət qalıqdan, istehsal azaldığı dövrdə meydana çıxan kəsirin örtülməsi üçün istifadə edilir.

Büdcə gəlirləri iqtisadi fəaliyyətin ən vacib sahələrindən biridir və dövlət gəlirlərinin böyük hissəsini vergilər təşkil etməlidir. Vergilərin iqtisadiyyatda rolunu dövlət xərclərinin rolu ilə eyni şəkildə izah etmək mümkündür və onun gəlirlərin bölgüsünə və məşğulluğa göstərdiyi təsirlər daha böyükdür. Vergilər istehsala stimullaşdırıcı təsir göstərdiyi kimi, investisiyaların təşviq edilməsinə də təkan verən amillərdəndir.

Adətən, vergilərin investisiyalara təsiri, biznes sahəsindəki etibarlılığın zəifləməsində və ya güclənməsində özünü göstərir. Eyni zamanda vergilər investisiya qoyuluşunda istifadə olunan yığımların bölgüsünü dəyişərək investisiya həcminə təsir edir. Vergi faizinin artması investisiyaya azaldıcı təsir göstərdiyi halda, vergilərin aşağı salınması investisiyaları artıra bilər. Vergilər istehsal məsrəflərini azaltmaqla və ya artırmaqla istehsalın ümumi həcminə də çox böyük təsir göstərə bilər.

İstehsalçılar satın aldıqları mallara əlavə dəyər vergisi ödəyirlər. Bu vergilər istehsal maliyyəsinə və istehsal qiymətlərinə böyük təsir göstərir. Ona görə də istehsalçıların satın aldıqları mallar və xidmətlərdən tutulan vergilərin müəyyən dövrlərdə artırılması və ya azaldılması istehsal xərclərinə və istehsal qiymətinə də təsir edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, biznesin müxtəlif sahələri üzrə vergilər fərqli dərəcələrdə tətbiq olunmaqla qeyri-bərabər şəkildə bölüşdürülür, bəzi sahələrdə vergi yükü ağır, bəzilərində isə yüngül və ya nisbətən azdır. İqtisadiyyatda stimullaşdırma siyasətinin tərkib hissəsi olmaqla bəzi sahələrdə vergi yükü azaldılır, bəzi sahələrdə isə artırıla bilər. Burada da əsas məqsəd maliyyə mənbələrinin istifadəsini dəyişdirmək və onun hərəkətini sürətləndirməkdən ibarətdir.

Yuxarıda deyilənlərdən belə bir qənaətə gəlmək olar ki, iqtisadi inkişafın təsir gücü dövlətin maliyyə siyasəti də daxil olmaqla, tətbiq olunma mexanizmindən və dövlət gəlirlərinin formalaşma xüsusiyyətlərindən tam asılıdır. Büdcə hər bir ölkədə iqtisadiyyatın mühüm tənzimləyicisi kimi çıxış etdiyindən, makroiqtisadi tənzimlənmənin ən mühüm elementlərindən biri sayılır. İqtisadiyyatın inkişaf etməsində, istehsalın stimullaşdırılmasında və həmçinin cəmiyyətin sosial inkişafında böyük kəmiyyət, həm də keyfiyyət baxımından əhəmiyyəti vardır. İqtisadi və sosial həyata müdaxilə məqsədi ilə iqtisadi fəaliyyətlərin istiqamətlərini dəyişdirmək və möhkəmləndirmək baxımından, müasir bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə dövlət büdcəsinin gəlirlərinin ölkə iqtisadiyyatına təsiri böyükdür. Dövlətin iqtisadi və sosial sahələrə müdaxiləsi hər zaman istər inzibati amirlik, istərsə də bazar münasibətləri şəraitində zərurətə çevrilir.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress. – 2012. – 19 oktyabr. – S. 9.