Sahibkarlığın yeni mərhələsi: informasiya texnologiyaları

Azad sahibkarlığın və liberal iqtisadiyyatın təşviqi

Müasir iqtisadiyyat ənənəvi iqtisadiyyatdan çox fərqlənir. Yaşadığımız dövr informasiya texnologiyaları dövrüdür və mövcud olan iqtisadiyyat da bu imkanlara uyğunlaşdırılıb. Proses bitməyib və təsərrüfat həyatının informasiyalardan asılılığı getdikcə artır.

Ənənəvi iqtisadiyyatda əsas rolu sənaye oynayırdı. Sənaye məhsullarının istehsal həcmi ümumi daxili məhsulun dəyərinin formalaşmasında əsas mənbə idi. Bu mövqe 1980-ci illərin sonlarına qədər qorundu. Lakin həmin dövrdən informasiya texnologiyaları özünü daha qabarıq biruzə verməyə başladı. İnformasiya texnologiyaları olduqca böyük sürətlə ictimai və iqtisadi həyatın bütün sahələrinə nüfuz etdi. İndi elə bir sahə yoxdur ki, orada informasiya sistemlərinin xidmətindən istifadə edilməsin. Bu, artıq bir ehtiyacdır və onsuz insan həyatının inkişafı qeyri-mümkündür.

İnformasiya texnologiyalarına ehtiyacın yüksəlməsi onun iqtisadi dəyərini də artırdı. Görünən budur ki, informasiya texnologiyalarının inkişafı bundan sonra iqtisadiyyatın dəyərinin formalaşmasında daha böyük paya sahib olacaq. Artıq yeni iqtisadi reallıqlar dövrünü yaşayırıq və bu dövr informasiya texnologiyaları dövrü adlanır.

İnsan var olduğu tarixdən bəri təsərrüfat həyatında 3 böyük inqilabi dəyişiklik görüb. Bu dəyişikliklərdən birincisi kənd təsərrüfatında, ikincisi sənayedə, üçüncüsü isə informasiya texnologiyaları sahəsində baş verib. Hazırda biz informasiya cəmiyyətində yaşayırıq. Bu cəmiyyətdə zənginliyin başlıca mənbəyi və ən əhəmiyyətli istehsal amili informasiyadır. İnformasiyaya sahib olan, onu istehsal edən, ictimai həyatın hər sahəsinə tətbiq edərək effektivliyini və səmərəliliyini artıran cəmiyyətlər inkişafa öncüllük etməkdədirlər.

Bunu informasiya texnologiyaları sahəsi üzrə fəaliyyətini quran şirkətlərin göstəriciləri, qazandıqları mövqelər də təsdiqləyir. İnformasiya cəmiyyətinə keçid iqtisadi inkişafı sürətləndirməkdə və bu prosesi ənənəvi istehsal faktorlarında dəyişikliklərə yol açmaqdadır. Sənaye iqtisadiyyatında investisiyaların əsasını maşın və avadanlıq, fabrik və zavod binası kimi əsas fondlar tutarkən, hazırda investisiyalar əsasən informasiyanın artırılması, yayılması və insan zəkasının geniş şəkildə istehsal prosesinə cəlb edilməsinə istiqamətlənib.

İnformasiyanı daha geniş şəkildə istifadə edən şirkətlər pul və mal dövriyyələrini 2-3 dəfə artırıb, eyni zamanda şirkət işçilərinin sayı 25% azalıb. Bu onu göstərir ki, informasiya və yeni texnologiyaların geniş şəkildə istifadə olunduğu sahələr başqalarına görə daha sürətlə inkişaf etməkdə və getdikcə bu sahələr ölkələrin iqtisadiyyatlarının əsasını təşkil etməkdədir. Statistik göstəricilər informasiya sahələrindəki beynəlxalq ticarətin təbii resurslar ticarətindən dəfələrlə daha sürətlə inkişaf etdiyini göstərir. İnformasiya əsaslı əmtəə və xidmətlərinə artan tələbat qlobal iqtisadiyyatın strukturunu dəyişməkdədir.

İnformasiyanın rəqabətdə üstünlüyü təmin etməsi onu bütün sahələrdə əhəmiyyətli idarəetmə vasitəsinə çevirib. İnformasiyanı geniş şəkildə istifadə edən şirkətlərin maliyyə göstəriciləri analiz edildiyində informasiya idarəetməsinin nə qədər vacib olduğu təsdiqlənməkdədir. Kommunikasiya, biotexnologiya kimi sahələrdə fəaliyyət göstərən şirkətlərin əsas fondlarının dəyəri həmin şirkətlərin bazar dəyərinin 5-10%-ni təşkil etməkdədir. Kompüter proqramlaşdırma sahəsində fəaliyyət göstərən "Microsoft"un bazar dəyəri, fiziki mülkiyyətinə görə dünyanın ən böyük şirkəti olan "General Motors"un bazar dəyərindən 8 dəfə çoxdur. "Microsoft" 2 milyar dollar miqdarında olan fiziki mülkiyyəti ilə 500 milyard dolar miqdarında bazar dəyərinə sahibdir. Yəni, şirkət bu bazar dəyərini maliyyə hesabatlarında görünən fiziki mülkiyyətlə əldə etməyib. Şirkətin bu dəyəri əldə etməsinin səbəbi mühəndislərinin kodlar və yeni proqramlar yaratması, müştəriləri ilə qurduğu əlaqələr və sahib olduğu sistemlər; ümumi ifadəsiylə informasiyadır. Ən bariz nümunəsi "Microsoft" olmaqla bərabər, yeni iqtisadi mühitdə buna bənzər nümunələr çoxdur. Başqa sözlə, şirkətlərin yeni zənginliyi və dəyər mənbəyi informasiya, yəni intellektual sərmayədir.

Yeni iqtisadiyyatın əlamətləri dünya birjalarında daha yaxşı hiss olunur. On il bundan əvvəl dünyanın ən böyük bazar dəyərinə malik 20 şirkətinin arasında informasiya sahəsində fəaliyyət göstərən 2-3 şirkət var idi. Bu gün isə tamamən fərqli vəziyyət yaranıb. İndi artıq bu siyahının başında "Microsoft", "İntel", "Oracle" kimi yeni iqtisadiyyatın əsas şirkətləri yerləşib və 20 ən böyük dəyərə malik şirkətlərin 17-si informasiya sahəsində fəaliyyət göstərən şirkətlərdir.

Dünya sürətlə yeni iqtisadiyyatın qanunlarına uyğunlaşmaqdadır və şirkətlər bu istiqamətdə özlərini yeniləməkdədirlər. Artıq rəqiblərindən bir addım önə keçmək üçün şirkətlər informasiyanın əldə edilməsi, emalı və ötürülməsi ilə daha sıx əlaqədə olmalıdır. İnformasiya mütəmadi olaraq yenilənməkdə, çox sürətli bir şəkildə dəyişməkdə, dəyişmənin gerisində qalan cəmiyyətlər isə bunun ağır hesabını ödəməkdədirlər. Bu gün elm və texnologiyadakı inkişaf o qədər sürətlə gedir ki, bir elm adamı üçün beş il sonrasını belə proqnozlaşdırmaq və bu mövzuda qəti bir fikir bəyan etmək olduqca çətin məsələdir.

Bir sözlə, informasiya kommunikasiya texnologiyalarında yaşanan sürətli inkişaf, bizi texnologiyadan tamamən asılı hala gətirib. Gələcəkdə bu sektorun iqtisadiyyatda varlığı daha güclü hiss ediləcək.

Mütəxəssislərin fikrincə, hələ bu sahədə irəliyə getmək üçün çox böyük imkanlar var və bu imkanlardan yararlana bilən ölkələr müvəffəqiyyətini artıra bilər. Xüsusilə inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün çox böyük imkanlar mövcuddur. Bu imkanlardan Azərbaycan da yararlanmaq istəyir. Ölkəmizdə son illərdə informasiya texnologiyalarına diqqət xeyli dərəcədə artıb və gələcəyin müvəffəqiyyət əldə edən iqtisadiyyatları arasında yer almaq üçün informasiya texnologiyaları sahəsinin inkişaf etdirilməsinə böyük ümidlə baxılır.

İnformasiya texnologiyalarının inkişaf etdirilməsi məqsədilə 2003-cü ildə "Azərbaycan Respublikasının İnkişafı naminə İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyaları üzrə Milli Strategiya" təsdiq edildi. Strategiya 2003-2012-ci illəri əhatə edir. Bundan sonra 2004-cü ildə "Azərbaycan Respublikasının Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin yaradılması haqqında" prezident sərəncamı imzalandı. Bunun ardınca "Azərbaycanda rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişaf üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramı (Elektron Azərbaycan), bir neçə ildən sonra isə 2010-2012-ci illər üçün eyni xarakterli Dövlət Proqramı qəbul edildi.

"Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramı" çərçivəsində həyata keçirilən tədbirlər və sektorun inkişafı istiqamətində aparılan ardıcıl dövlət siyasəti nəticəsində son 5 ildə informasiya texnologiyaları və poçt sektoru üzrə gəlirlər mütəmadi artıb və orta illik artım 25 faiz olub. Bu müddət ərzində sahə üzrə investisiya qoyuluşunun həcmi 850 milyon manatdan çox olub.

Görülən tədbirlər nəticəsində informasiya kommunikasiya texnologiyaları sahəsində ciddi iqtisadi nəticələr əldə edilib. 2007-ci ildə informasiya kommunikasiya texnologiyaları bazarının həcmi 906 milyon dollar olduğu halda 2011-ci ildə 1,665 milyard dollar təşkil edib.

Bu sektorda özəl sektorun payı çox olsa da dövlət varlığı hissediləndir. Hazırda bazarın 20 faizi dövlət müəssisələrinin hesabına formalaşır.

Sektorun inkişafında bura qoyulan investisiyaların da payı böyükdür. 2007-ci ildə sektora 195 milyon dollar sərmayə qoyulduğu halda 2011-ci ildə 525 milyon dollar, 2012-ci ilin birinci yarısında 227 milyon dollar investisiya qoyulub.

Son 5 il ərzində Azərbaycanın informasiya texnologiyaları sektorunun həcmi 6 dəfə genişlənib, məhsul ixracı 5 dəfə artıb. Azərbaycanda informasiya kommunikasiya texnologiyaları sektorunun gəlirləri hər üç ildə 2 dəfə artır və bu göstərici üzrə Azərbaycan ümumdünya orta göstəricisini təxminən 2-2,5 dəfə qabaqlayır.

Azərbaycanda 2004-2011-ci illər ərzində informasiya texnologiyaları sektoruna 3 milyard ABŞ dolları məbləğində investisiya yatırılıb, bunun da 21%-ni xarici investisiyalar təşkil edib.

"Beynəlxalq internet kanallarının tutumu dəfələrlə artırılaraq 200 GB/saniyəyə çatdırılıb və bir çox regional informasiya serverləri ölkədə yerləşdirilib. Nəticədə, Azərbaycan regionda internet xidmətlərinin ixracatçısına çevrilib.

Hazırda ölkə əhalisinin 65%-i internet istifadəçisidir və onların da təxminən yarısı genişzolaqlı internet istifadəçisidir. Bu göstəriciyə görə Azərbaycan ümumdünya orta göstəricisini 2 dəfə üstələyir.

İndi Azərbaycanda hər 100 nəfərə 17 telefon aparatı, 104 mobil telefon nömrəsi, 65 internet istifadəçisi, 30 genişzolaqlı internet istifadəçisi düşür. Mobil rabitə ilə əhatə olunan ərazidə yaşayan əhalinin ölkə əhalisində xüsusi çəkisi 99,8 faiz, ay ərzində internetdən 20 saatlıq istifadə üçün orta tarif 1,5 manat, internetdən istifadə tarifinin adambaşına düşən orta aylıq ümumi gəlirə nisbəti 0,5 faiz, ay ərzində 100 dəqiqə mobil rabitə ilə danışıq üçün orta tarif 7,4 manat təşkil edir.

Sadalanan inkişaf göstəriciləri sayəsində informasiya texnologiyaları sahəsi üzrə fəaliyyət göstərən şirkətlər indi neft-qaz şirkətlərindən sonra dövlət büdcəsinə ən çox pul vergi ödəyən şirkətlərdir. Vergi ödənişlərinin artmasına sektorun gəlirlərinin artması köməklik edib. 2007-ci ildə sektorun ümumi gəliri 60,2 milyon dollar təşkil etdiyi halda 2011-ci ildə153,1 milyon dollara yüksəlib.

Vasif CƏFƏROV

Ekspres. – 2012. – 20-22 oktyabr. – S. 10.