"Napoleon" Azdramada

və yaxud böyük əziyyət, zəif tamaşa...

Bu günlərdə Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında Ferdinand Bruknerin "Napoleon" əsəri əsasında hazırlanan eyniadlı ikihissəli psixoloji dramın səhnə həllinə tamaşa etmək şansı əldə etdik.

Tamaşanın quruluşçu rejissoru Namiq Ağayev, quruluşçu rəssamı İlham Elxanoğlu, musiqi tərtibatçısı Həmid Kazımzadədir. Rəqslərin quruluşu əməkdar incəsənət xadimi Rimma Məmmədovaya məxsusdur.

Tamaşada "Napoleon"u Sumqayıt Dövlət Dram Teatrından dəvət olunmuş Oqtay Mehdiyev, "Jozefina" obrazını isə xalq artisti Zemfira Nərimanova canlandırırdı. Eyni zamanda səhnə əsərində əməkdar artistlər Sabir Məmmədov (Bertye), Elşən Rüstəmov (Taleyran), aktyorlar Şəhla Əliqızı (Mariya Valevska), Türkel Şabanova (Mariya Luiza), Sərdar Rüstəmov (meneval), Rumiyyə Ağayeva (rəqs müəllimi, bayraqda), Elçin Əhmədov (Fuşe), İlqar Baxşıyev (şeypurçu), Teymur Bədəlov və Vasif Həsənəliyev (təbilçilər) rol alıblar.

Napoleon tarixin yetişdirdiyi nadir, fenomenal şəxsiyyətlərdən olduğundan bədii ədəbiyyatın ən çox müraciət etdiyi qəhrəmanlardandır. Teatrda, kinoda dəfələrlə onun obrazı yaradılıb. Bu səbəbdən tamaşaçılara belə məşhur şəxsiyyətin necə təqdim olunacağı əvvəlcədən böyük maraq kəsb edirdi. Təbii ki, onun barədə məlumatlı tamaşaçı istər-istəməz tamam fərqli Napoleon görmək arzusu ilə tamaşaya baxmağa gəlmişdi.

Adətən tarixçilər Napoleonun həyatını iki mərhələyə bölürlər. Bəziləri onu romantik ideyalarla yaşayan robespeyerçi olduğunu, elmlə, fəlsəfə ilə dərindən maraqlandığını bildirirlər. Lakin o, heç vaxt inqilabçı olmamışdır. Hətta inqilabçı kütləyə nifrət etdiyindən Bonopartı topa tutanlar da olub. Napoleonun özü də kütləni top atəşinə tutandan sonra məşhurlaşıb.

Bəstəboy korsikalı imperator olana qədər demək olar ki, məğlubiyyətin nə olduğunu bilməyib. İmperator seçiləndən sonrasa uğursuzluqların dadını dadmağa başlayır.

Quruluşçu rejisssor Namiq Ağayev Ferdinand Brüknerin "Böyük Napoleon" əsərindəki daha çox sevgi hisslərini, bu kimi münasibətləri tamaşanın ana xətti kimi götürmüşdür.

Təbii ki, sevgi hissləri dolğun və inandırıcı şəkildə göstərilən tamaşalar, filmlər tamaşaçıda böyük maraq doğurur. Sevgi yeganə hissdir ki, onu səhnədə tam göstərmək olur. Napoleonla Jozefina arasında olan sevgi macəraları bütün dünyada bir əfsanə kimi dolaşır. Napoleon qazandığı qələbələrə görə bu qadına borcludur. Çünki o, ən güclü impulsu məhz Jozefinadan alıb.

Kişi-qadın münasibətlərindəki təmiz və güclü sevgi hissləri həmişə olduğu kimi, bu gün də aktualdı.

Tamaşanın quruluşu hadisələrin dinamik ardıcıllığı, mizanların harmonik şəkildə bir-birini əvəz etməsi baxımından çox səliqəli alınması Namiq Ağayevin işinin mahir peşəkarı olmasının göstəricisidir. Rejissor kukla teatrı elementlərindən istifadə etməklə tamaşaya əlavə rəng qatmış və bununla da onu daha baxımlı etmişdir. Lakin tamaşada obrazların azlığı, kütləvi səhnələrdən istifadə olunmaması böyük bir Akademik Teatrının tamaşasından daha çox tələbə tamaşası təəssüratı bağışlayırdı. Qəribədir, o boyda Akademik Milli Dram Teatrında kütləvi səhnəyə çıxarmağa aktyor tapılmır? Napoleon obrazının da monoton alınmasının başlıca səbəblərindən biri də bu idi. Çünki Napoleonun Şuradakı çıxışında "Şura iştirakçıları"nın səhnədə görünməməsi səbəbindən çox yeknəsək alınmışdı. Tamaşanın əksər bölümündə Napoleon Şura üzvlərinə xitabən danışır və dialoq iştirakçıları gözə görünmədiklərinə görə, onun çıxışı uzun monoloqa çevrilir. Bu da Napoleon obrazını çox darıxdırıcı alınmasına səbəb olur və tamaşanın keyfiyyətinə, baxımlılığına mənfi təsir edir.

Ümumiyyətlə, Napoleon obrazını Oqtay Mehdiyevin ifasında tam görmək mümkün olmur. Doğrudur, aktyorun ifasında dinamiklik, hərəkətlilik vardır, plastikasına söz ola bilməz. Xüsusən vurğulamaq yerinə düşər ki, bir aktyora lazım olan bu kimi müsbət keyfiyyətlər Azdramanın bəzi tanınmış aktyorlarında çoxdan yoxa çıxıb. Lakin bu müsbət aktyorluq keyfiyyətlərinə rəğmən, "Napoleon" onun ifasında yeknəsək, cansıxıcıdır.

Biz səhnədə dünyanın lərzəyə gətirən Napolenu deyil, sanki bir saray təlxəyini görürük. Onun Jozefina ilə sevgi səhnələri də inandırıcı görünmür. Hətta ilk pərdədə öpüşmə səhnəsində Oqtayın tərəddüdü Zemfira Nərimanovanı çaşdırır.

Digər çatışmayan cəhət isə Napolenun keçəl təqdim olunmasıdır. Üz quruluşuna görə Napolena bənzəyən Oqtayın parik taxmağı mütləq lazım idi. Tarixi şəxsiyyətləri onlara bənzəyən atkyorlar oynadıqda obraz daha yaddaqalan, baxımlı alınır.

Oqtay Napoleon kimi çılğındır, lakin bu keyfiyyətindən lazımi məqamlarda deyil, necə gəldi istifadə etdiyindən ifası monoton çıxır. Onun danışığındakı nöqsan, qışqırmağa meyl etməsi bu monotonluğa heç bir rəng qatmır. İnanırıq ki, bu sadaladığımız "axsamalar" zaman keçdikcə aktyorun ifasında aradan qalxacaqdır. Bəlkə də Sumqayıtdan gəlib Akademik Milli Dram Teatrı kimi adlı-sanlı teatrın səhnəsinə çıxmaq bu aktyoru həyəcanlandırıb.

Namiq Ağayevin quruluş verdiyi tamaşada səhnənin tamamilə boş olması da yeknəsəklik yaradırdı. Əslində tarixi hadisələrdən və şəxsiyyətlərdən bəhs edən tamaşalarda həmin atmosferi yaratmaq vacib şərtlərdəndir. Çünki tamaşaçı istər-istəməz hadisələrin baş verdiyi tarixi görməyə maraqlıdır. Məkanın quruluşu baş verən hadisələri daha inandırıcı edir. Bu tamaşada isə səhnənin sağ və sol tərəflərinə qoyulan təbillər də əsərin mövzusunun tamaşaçıya çatdırılmasında əziyyət çəkirdilər. Şeypurun isə hər dəfə tez-tez guruldaması adamın baş-qulağını aparmaqdan başqa heç nəyə xidmət etmirdi.

Digər obrazlara gəldikdəsə, deyək ki, Napoleon imperator olanda daxili işlər naziri Jozef de Fuşenin hardasa 50 yaşı vardı, hər halda Elçin Əhmədov kimi gənc deyildi. Üstəlik, general de Fuşe dövrünün ən böyük avantüristi idi və çox sərt kilsə tərbiyəsi alması onun xarakterini də sərtləşdirmişdi. Yəni qısası, Elçin Əhmədovun səhnədə göstərdiyi təlxəkvari hərəkətilərin yeri yox idi. Bu səbəbdən bütün mizanlarını zərgər dəqiqliyi ilə ölçüb-biçdiyinə öyrəşdiyimiz Namiq Ağayevin aktyorun gülüş xatirinə etdiyi bu yersiz "improvizə"yə göz yumması çox qəribədir.

Bu fonda xalq artisti Zemfira Nərimanova həmişəki kimi öz oyunu ilə önə çıxırdı, Onun ifasında XIX əsrin əvvəllərindəki şıltaq fransız qadınını görürük.

Çox gözəl qadın olan Jozefina Napolena qədər dövrünün bir çox tanınmışlarının məşuqəsi olub. Elə onun bu eşq əlaqələri sonradan Napoleonun irəli getməsində böyük rol oynamışdı. Tamaşada bir yerdə deyildiyi kimi, Napoleon məhz onun hesabına Napoleon olmuşdur. O, Napoleonu həqiqətən sevir, baxmayaraq ki, əri səfərlərdə olarkən onu dəfələrlə aldatmışdı. Kişiləri əyləndirməklə gün keçirən Jozefina Napoleonun hesabına sonradan imperatriçə statusunu qazanır. Buna görə də, o, hər vəhclə Napoleona varis doğmağa çalışır, amma yaşının çoxluğu ona bunu imkan vermir. Hətta sonradan o, Napoleonun məşuqəsi qrafinya Mariya Valevskanın uşağına sahib olmağa çalışsa da, bu hiyləsi baş tutmur.

Bu obrazı Zemfira Narimanovanın oynadığı uğurlu rolların siyahısına daxil etmək olar. Amma nədənsə xalq artistinin səsi elə bil ki, yerində deyildi. Zemfira xanım səsi və mükəmməl diksiyası ilə seçilən sevimli aktrisalarımızdandır. Onu da bilirik ki, Zemfira xanım həmişə öz oynadığı rollara çox ciddi yanaşır. Onun bu dəfə xəstə səslə səhnəyə çıxması görünməmiş hadisə kimi qəribə təəssürat yaradırdı.

Tamaşada uğurlu səhnə işindən söhbət açdıqda əməkdar artist Elşən Rüstəmovun ifasında tamaşa etdiyimiz Taleyran rolunu da vurğulamaq lazımdır. Taleyran özü də Napoleon qədər dövrünün məşhur siyasi simalarındandır və Fransanın bir dövlət kimi mövcud olmasında onun da payı vardır. Çünki o, əvvəlcə burbonları yakobinçilərə, yakobinçiləri Napoleona, Napolenonu da müttəfiqlərə satsa da, ən azından Fransanın bir dövlət kimi yox olmasının qarşısını aldı. Hər üç rejimdə Fransanın xarici siyasətini məhz o idarə etmişdir. Lakin bu tamaşada Taleyranın varlığına səthi toxunulur, halbuki əsərdə o, əməlli-başlı obrazdır.

Bir neçə kəlmə ilə aktyorların geyimlərinə də toxunaq.

Aktyorların geyimləri çox nəfis hazırlanmışdı, lakin səhnədə asılan və Napoleonun dövrünü əks etdirən plakatlardan da görünürdü ki, paltarlar o dövrə aid deyil. Bu paltarlar 15-16-cı əsr İngiltərə geyimərini xatırladırdı.

Sonda vurğulamaq yerinə düşər ki, hər bir tamaşanın ərsəyə gəlməsində böyük işlər görülür. Təbii ki, iş olan yerdə xırda nöqsanlar da mövcud olacaq. Əsas məsələ odur ki, zaman keçdikcə bu nöqsanlar aradan qaldırılır. İnanırıq ki, "Napoleon" tamaşasıdakı nöqsanlar da az müddət ərzində aradan qaldırılacaq və keyfiyyətli bir tamaşa səviyyəsinə yüksələcək.

İltifat HACIXANOĞLU

Ekspress. -2012. – 20-22 oktyabr. – S. 19.