Paytaxtda sahibkarlıq fəaliyyəti daha güclüdür

Azad sahibkarlığın və liberal iqtisadiyyatın təşviqi

Azərbaycanda iqtisadiyyatın böyük hissəsinin paytaxtda cəmləşməsi ölkəmizdə sahibkarlığın inkişafının bir regiondan asılı olduğunu göstərir. Bu vəziyyət regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair dövlət proqramları çərçivəsində görülən işlər sayəsində nisbətən yüngülləşməyinə baxmayaraq, hələ də Bakının Azərbaycan iqtisadiyyatının ağırlıq mərkəzi olduğu danılmazdır. Kredit qoyuluşunun böyük hissəsi, yaradılan ticarət, istehsal, xidmət müəssisələrinin, bank, sığorta fəaliyyətinin, pərakəndə ticarətin, tikinti işlərinin, nəhayət vergidaxilolmalarının əksəriyyəti Bakıda həyata keçirilir.

Bu hal ölkə iqtisadiyyatının kompleks və fundemental inkişafını ləngidən faktdır. Xüsusilə sahibkarlığın inkişaf etdirilməsi üçün arzuedilən deyil. Kiçik bir ərazidə iqtisadiyyatın cəmləşməsi istər-istəməz xidmət, daşınmaz əmlak xərclərini artırır, həmçinin bazar uğrunda rəqabəti kəskinləşdirir ki, bu cür vəziyyət də kiçik sahibkarlığın inkişafına regionlara nisbətən paytaxtda əlavə üstünlüklər yaradır. Buna görə də iqtisadiyyatın ölkə üzrə şaxələnməsi, istehsal sahələrinin paylanması, regionlara kredit qoyuluşunun həcminin artırılması lazımdır.

Öncə də vurğuladıq ki, dövlət Bakıdan kənar regionlarda iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi üçün müxtəlif tədbirlər görür. O cümlədən vergi güzəştləri tətbiq edir, subsidiyaların böyük hissəsi regionlara yönəldilir, güzəştli kreditlərdən daha çox regionlar faydalanır, nəhayət, regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair proqram qəbul etməklə dövlət ayrıca tədbirlər planını həyata keçirir.

Vergi güzəştləri arasında ən böyüyü təbii ki, kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan sahibkarlara şamil edilən güzəştlərdir. 2014-cü ilə qədər onlar daşınmaz əmlak vergisi istisna olmaqla bütün növ vergilərdən azaddırlar. Aydındır ki, kənd təsərrüfatına şamil edilən vergilərin böyük hissəsindən məhz regionlar faydalanır.

Hazırda sadələşdirilmiş verginin iki dərəcəsi tətbiq edilir. Paytaxtda olan sahibkarların ödədiyi sadələşdirilmiş verginin dərəcəsi 4% olduğu halda, Bakıdan kənarda 2%-dir.

Dövlət hər il büdcədən kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına 80-100 milyon manat həcmində subsidiya verir. Vergi güzəştlərində olduğu kimi subsidiyalarda da əsasən regionlar yararlanır.

Güzəştli kreditlər sarıdan da regionların bəxti gətirib. Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun, Kənd Təsərrüfatı Kreditləri üzrə Dövlət Agentliyinin xətti ilə sahibkarlara güzəştli kreditlər verilir. Bu təşkilatların vasitəsilə indiyədək 900 milyon manatdan artıq güzəştli kredit ayrılıb. Rəsmi məlumatlara görə, kreditlərin 70%-dən artığından məhz regionlarda olan sahibkarlar faydalanıb.

İndiyədək regionların inkişafı ilə bağlı 2 dövlət proqramı qəbul edilib. Onlardan birincisi 2008-ci ildə başa çatıb. Digəri 2013-cü ildə yekunlaşacaq. Dövlət 2013-cü ildən sonra üçüncü proqramın qəbulunda israrlıdır və yeni proqram 5 yox, 10 il müddəti üçün hazırlanacaq. Birinci proqramın nəticələri göstərdi ki, bu cür proqramlar region iqtisadiyyatının inkişafında, orada sahibkarlıq sinifinin genişlənməsində xüsusi əhəmiyyəti var. Ümid edək ki, yaxın gələcəkdə görülən tədbirlər nəticəsində region iqtisadiyyatının ölkə iqtisadiyyatında çəkisi artacaq, paytaxt iqtisadiyyatının dominantlığı zəifləyəcək.

Lakin hələlik iqtisadiyyatın döyünən ürəyi, ağırlıq mərkəzi Bakıdır. Bunu mühüm iqtisadi göstəricilərə dair məlumatlar da təsdiqləyir.

Başlayaq kreditlərdən. Son məlumatlara görə, kredit təşkilatları tərəfindən iqtisadiyyata 11,15 milyard manat kredit qoyulub. Qoyulan kreditlərin 87,2%-i Bakının, qalanı regionların payına düşür. Regionlardan Abşeron iqtisadi rayonuna 344 milyon manat və ya cəmi kreditlərin 3%-i, Aran iqtisadi rayonuna 313 milyon manat və ya cəmi kreditlərin 3%-i, Gəncə-Qazax iqtisadi rayonuna 30,6 milyon manat və ya cəmi kreditlərin 2,7%-i verilib.

Regionlara kredit qoyuluşunun az olması kifayət etmirmiş kimi hələ ayrılan kreditlərin faiz dərəcəsi də paytaxtla müqayisədə əyalətlərdə yüksəkdir. Yüksək kredit faizləri regionlara kredit qoyuluşunu bir qədər də əhmiyyətsiz edir. Paytaxtda verilən kreditlərin orta faiz dərəcəsi 14,8-dir. Regionlarda isə verilən kreditlər üzrə dərəcə ən azı 18% (Abşeron) təşkil edir. Naxçıvan Muxtar Respublikasında isə kreditlər 11,9%-lə ayrılır. Amma burada kredit vəsaitləri olduqca məhduddur. Naxçıvanda 79 milyon manatlıq (cəmi kreditlərin 0,7%-i) kredit verilib.

Kreditlər kimi əhalidən cəlb edilən əmanətlərdə də Bakı liderdir. Banklarda əhalinin 4,46 milyard manat həcmində əmanəti var. Onun 4,11 milyardı, yaxud 92,15%-i Bakıda banklara yerləşdirilib. Abşeronda 105,877 milyon manat (cəmi əmanətlərin 2,37%), Gəncə-Qazaxda 69 milyon manat (cəmi əmanətlərin 1,54%) əmanət qoyulub.

Bankomat və POS- terminallar, həmçinin bank filialları Bakıda daha çox cəmlənib. Cəmi 2214 ədəd bankomatın 1239 ədədi (56%), 36 514 ədəd olan POS-terminalların 33 340 ədədi (91,3%) paytaxtda quraşdırılıb.

Azərbaycanda olan 43 bankın 670 filialının çoxu da paytaxtda cəmləşib. Son məlumatlara görə, Bakıda 370 bank filialı olub ki, bu da bütün filialların 50%-dən çoxunun paytaxtda cəmləşməsi deməkdir.

Ümumi məhsul buraxılışında paytaxt seçilir. Buraxılan məhsulun 75%-i Bakıda, qalanları regionlarda istehsal edilib. O cümlədən Aran iqtisadi rayonunda 7,2%, Gəncə-Qazax iqtisadi rayonunda 4,2%, Lənkəran iqtisadi rayonunda 2% və s. təşkil edir.

Sahələr üzrə diqqət yetirdikdə görürük ki, sənaye istehsalının 93,5%-i, nəqliyyat və anbar təsərrüfatının 92%-i, informasiya və rabitənin 93%-i, tikinti quraşdırma işlərinin 61%-i paytaxtda yaradılıb. Ticarət xidmətlərinin 43%-i, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının isə 0,54%-i paytaxtın payına düşür.

Paytaxtın məhsul istehsalındakı üstünlüyü özünü adambaşına istehsal göstəricilərində də göstərir. 2010-cu ilin məlumatına əsasən paytaxtda adambaşına 16,88 min manatlıq məhsul buraxılıb. Regionlar üzrə isə buraxılan məhsulun adambaşına düşən hissəsi 1511 manatdır. Bakı keyfiyyət baxımından regionları 14,66 dəfə üstələyir.

Kiçik orta sahibkarların sayı 207,1 mindir. Onun 76,3 mini (36,8%) Bakıdadır. Respublika üzrə hər 1000 nəfərə 23 kiçik sahibkar düşür. Bakı və Abşeron istisna olmaqla heç bir regionda hər 1000 nəfərə düşən kiçik sahibkarların sayı 23-dən yüksək deyil. Bakıda hər 1000 nəfərə 36, Abşeron iqtisadi rayonunda 31 kiçik sahibkar düşür.

Paytaxtda kiçik sahibkarların ümumi sayı az olsa da onların məhsul buraxılışı regionlardan daha güclüdür. 2010-cu ildə Azərbaycanda kiçik sahibkarlar tərəfindən 3,835 milyard manatlıq məhsul istehsal edilib. Məhsulun 2,46 milyard manatı (64,7%-i) Bakıda istehsal olunub. Bu onu göstərir ki, Bakıda kiçik sahibkarlıq subyektləri regionlara nisbətən daha yaxşı inkişaf edib.

Ümumi sahibkarların sayında da paytaxt üstünlüyü ilə seçilir. 2012-ci ilin yanvar-sentyabr ayları ərzində ölkədə hüquqi şəxslərin sayı artmaqda davam edib və qeydiyyatdan keçən 3883 hüquqi şəxsin 136-sı dövlət mülkiyyətinə, 3296-sı xüsusi mülkiyyətə, 362-si tam xarici investisiyalı, 88-i birgə müəssisələrə, 1-i isə bələdiyyə mülkiyyətinə aid olub. Yeni müəssisələrin 60,6%-i Bakıda, 13,1%-i Aran, 7,1%-i Abşeron və 5,5%-i Gəncə-Qazax iqtisadi rayonlarında, qalanları isə digər bölgələrdə qeydiyyatdan keçib.

Azərbaycan Vergilər Nazirliyinin məlumatına əsasən, 2012-ci ilin oktyabr ayının 1-i vəziyyətinə fiziki şəxslərin sayı 415 mindən çox olub. 9 ay ərzində fiziki şəxslər Bakıda daha çox qeydiyyata alınıb.

Pərakəndə ticarət dövriyyəsinin həcmi 15,88 milyard manatdır. Rəsmi məlumata əsasən, onun 7,8 milyard manatı (49%) Bakıda qeydə alınıb. Azərbaycan əhalisinin 30-32%-i Bakıda yaşamasına baxmayaraq dövriyyənin yarısı paytaxtın payına düşür.

Azərbaycanda elektron ticarətin ümumi həcmi 2 milyon manat təşkil edib və onun 99%-i Bakıda qeydə alınıb.

İnflyasiyanın əsas qaynağı da Bakıdır. İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi apardığı qiymətlərin statistik müşahidəsinin nəticələrini görə 2012-ci ilin sentyabr ayında Azərbaycanda 1,43% inflyasiya qeydə alınıb. Bakıda qiymətlər 1,98%, regionlarda isə 0,88% artıb. Bu zaman ərzaq məhsullarının qiyməti Bakıda 2,62%, regionlarda 1,36%, qeyri-ərzaq məhsulları müvafiq olaraq 2,19% və 0,45%, xidmət tarifləri isə 0,05% və 0,14% artıb.

Ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə (12 ayda) ölkədə 7,36% bahalaşma qeydə alınıb. Bu zaman Bakıda qiymətlər 11,17%, regionlarda isə 3,62% artıb.

Avromobillərin çoxu Bakıdadır. 2011-ci ilin sonunda Azərbaycanda 1,037 milyon avtomobil olub. Onun 647,7 min ədədi (62,45%) Bakıda qeydiyyatdadır.

Əsas kapitala investisiya qoyuluşunda da Bakı liderdir. 2011-ci ildə 12,744 milyard manat həcmində əsas kapitala investisiya qoyulub. Qoyulan investisiyanın 8,38 milyard manatı (65,75%) məhz Bakıya qoyulub. Ayrı-ayrı regionlara yönəldilən sərmayənin ayrılıqda həcmi bir neçə 100 milyon manatla ölçülüb. Regionlar arasında 1 milyard manatdan çox sərmayə yalnız Aran iqtisadi rayonuna yönəldilib.

Regionlar üzrə müəssisələrdə kompüterlərin ümumi sayı 173,5 min ədəddir. Kompyüterlərin 106 mini (61%) paytaxtda olan müəssisələrdədir.

Nəhayət, vergilərin də böyük hissəsi Bakıda toplanır.

Beləliklə, sadalanan faktlar sübut edir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı əsasən paytaxtda cəmləşib.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress. – 2012. – 31 oktyabr. – S. 9.