Bəxti üzünə gülməyən gülərüz aktyor

Mərhum aktyor İbrahim Yusifovun əziz xatirəsinə

Qarabağda duzlu danışığı, məzəli söhbətləri, düzüb qoşduğu gözəl lətifələri, yerli-yerindəki hazırcavablılıqları ilə tanınıb sevilənlər çox olub. Aşıq Valeh, Abdal Qasım, Məşədi Abbas, Məmməd Əmirov, Kino Fazil, Artist İbrahim və başqaları...

Hələ 14-15 yaşlarından ta ömrünün son günlərinədək taleyini aktyorluq sənəti ilə bağlayan İbrahim Yusifovun yeri bu baməzələr içində bəlkə də birinci idi. O, həm komik aktyor kimi ifa etdiyi müxtəlif biçimli rollarla, həm də qəlb ovudan duzlu-məzəli söhbət və lətifələrlə ətrafındakılara gülüş, təbəssüm və xoş ovqat bəxş edirdi. Həyatının böyük bir hissəsi insanlara gülüş ərməğan etməklə keçən İbrahimə çoxları dünyanın ən xoşbəxt adamı kimi baxırdı və bəlkə də ona həsəd aparırdılar. Lakin onun pərdəarxası həyatı ilə tanış olanlar yaxşı bilirdilər ki, bu heç də belə deyil. Həyatda daima lazımsız tənə və haqsızlıqlarla üzləşən bu aktyor, əslində, həmişə ürək ağrısı keçirirdi. O, öz təbirincə desək, bəxti üzünə gülməyən aktyor idi. Bu sətirlərin müəllifi də 15 ildən artıq İbrahimin yaratdığı gözəl obrazlar çələnginin, əslində, gülüş dərmanına çevrilən duzlu söhbətlərinin, bir də onun ömrünə balta çalan bəzi haqsızlıqların şahidi olub.

Səhnəyə gedən yol...

Ağdamın ən ucqar kəndlərindən birində -Quzanlıda molla Fəzailin ailəsində anadan olan İbrahimin necə olursa, şeytan "saqqızını" oğurlayır və o, anasının tuman-qoftasında səhnəyə çıxır. Demək olar ki, bu təsadüfi hadisə artıq onun ömür yolunu, sənət yolunu müəyyən edir. Bu yol əvvəl onu Ağdam fəhlə-kəndli klubundakı teatr dərnəyinə, bir müddət sonra isə 1937-ci ildə Ağdamda açılan Dövlət Dram Teatrının səhnəsinə aparıb çıxarır.

Tale komik aktyora lazım olan heç bir xüsusiyyəti ondan əsirgəməmişdi. Çox baxımlı zahiri əlamətlərindən tutmuş, yapışıqlı səs tembrinə, mənalı təbəssüm və baxışlarına qədər hər şey İbrahimi komik aktyor kimi yaxşı tamamlayırdı.

Əslində, heç bir teatr və musiqi təhsili almayan bu aktyor sözügedən sahələrin incəliklərini mükəmməl bilirdi. Odur ki, hər musiqisevən və ya teatr işçisi bu sahədə İbrahimlə mübahisəyə girişməyə cürət etməzdi. Tanışları, dostları televiziyada, yaxud da radioda oxuyan, ifa edən hansısa bir sənətkar barədə dəqiq təəssürat əldə etmək üçün ondan "İbrahim, filankəs necə oxudu?" və ya "necə çaldı?" deyə soruşduqda, o, ya baş barmağını dik tutaraq "bax belə" deyir, yaxud da "yola verdi də" deyə cavab verərdi. Məcnunu oynamaq səviyyəsində səsi olmasa da, o, "Məşədi İbad", "Əlli yaşında cavan", "Toy kimindir?", "Əsli və Kərəm", "Leyli və Məcnun" kimi opera və operettalarda çox maraqlı və yaddaqalan obrazlar yaratmışdı.

1941-45-ci il müharibəsində üzləşdikləri çox ciddi çətinliklərə baxmayaraq, Ağdam teatrının aktyorları çörək əvəzinə pencər yeyə-yeyə öküz arabalarında qonşu rayonlara gedərək arxa cəbhənin adamları qarşısında, həmçinin, hospitallarda böyük həvəslə çıxış edirdilər. O vaxtlar dərd-kədər, ehtiyac və səfalət içində boğulan insanlara hardasa ani bir təbəssüm bəxş etmək özü bir savab iş, bəlkə də böyük fədakarlıq idi.

İbrahimin o illərdəki fədakarlığa bərabər fəaliyyəti haqda aktyor yoldaşları həmişə iftixarla danışırdılar. Təəssüf ki, müharibənin ölkəyə gətirdiyi çətinliklər bir sıra teatrlar kimi, Ağdam Dövlət Dram Teatrını da fəaliyyətini dayandırmaq zorunda qoydu. Buna görə bəzi aktyorlar başqa teatrlara üz tutsalar da, İbrahim rayonda qalıb başqa bir sahədə çalışmalı oldu. Xeyli sonra rayonda yaradılan xalq teatrında hazırlanan tamaşalarda yaratdığı rəngarəng obrazlarla pərəstişkarlarının qəlbində elə "artist İbrahim" olaraq qaldı. Yaxşı deyiblər ki, su gələn arxa bir də gələr. 1969-cu ildə Ağdamda yenidən Dövlət Dram Teatrı fəaliyyətə başlayanda, teatrın keçmiş sənətkarları- respublikanın əməkdar artistləri Heydər Şəmsizadə, Narınc Məlikova, Məmməd Əmirov, Firəngiz Abbasova, Bəylər Nəcəfov, Yahya Rzayev, Qurban Mirzəyev kimi İbrahim də qəlbi yeni obrazlar yaratmaq arzusu ilə doğma teatra döndü. Onun bu teatrda hazırlanan müxtəlif tamaşalarda yaratdığı Xəlil ("Əliqulu evlənir"), Qarson ("Həsrət"), Voskan ("Hamus"), Birinci Əcinnə ("Pəricadu"), Şeyx Alı ("Vaqif"), Qazı ağa ("Nəsrəddin"), Hüseynağabacı ("Kişilər"), Xəlil ("İntizar"), Sarı Sarıyeviç ("Həmyerlilər") və onlarla bu kimi obrazlar sözün həqiqi mənasında əsl sənət nümunələri idi. Çünki o, ifa etdiyi obrazların hər birini yüksək aktyorluq məharəti ilə tipikləşdirə və onları sənətkarlıq axtarışları ilə ətə-qana gətirə bilirdi.

Bir sözlə, istedadlı aktyor böyük-kiçikliyindən asılı olmayaraq səhnədə yaratdığı hər bir obrazı öz sənətkarlıq naxışları ilə cilalayıb baxımlı, yaddaqalan etməyi bacarırdı. Bu baxımdan, aktyorun yaratdığı Hüseynağabacı, Xəlil dayı, Koxa, Məşədi İbad, Şeyx Alı kimi əsas obrazlarla yanaşı, onun "Həsrət"dəki Qarson, "Şəhərin yay günləri"indəki "qoyun gətirən adam", "Pəricadu"dakı Birinci Əcinnə və s. epizodik rolları da eyni dərəcədə uğurlu və yaddaqalan idi.

Məktub yetişmədi...

Bu, bəlkə də İbrahimin aktyor taleyinin ən paradoksal bir cəhətidir ki, gözəl-gözəl rolları, təbəssüm dolu lətifələri, şirin söz-söhbətləri ilə yüzlərlə adama təbəssüm paylayan aktyorun özü həmişə qəlb ağrılarıyla yaşayırdı. Altı nəfərlik ailəsi ilə iki kiçik daxmada çox kasıb şəraitdə yaşayan aktyorun bəlkə də dünyanın heç bir naz-nemətində, şan-şöhrətində, dəbdəbəli yaşayışında gözü yox idi. Çünki heç vaxt bu cür yaşayışdan narazılıq etdiyini eşitməmişdik. Lakin o vaxt hələ çox-çox əvvəllər layiq olduğu fəxri adı ala bilməməsi onun üçün mənəvi əzaba çevrilmişdi. İbrahim bir insan, bir sənətkar olaraq həmişə haqqın tərəfində olan şəxs idi. O, kimliyindən, vəzifəsindən asılı olmayaraq hər kəsin nöqsanını üzünə deməyi bacarırdı. Elə buna görə də çox vaxt haqq-nahaq başı ağrıyır, müxtəlif haqsızlıqlarla üzləşirdi. Kömək üçün ara-sıra respublika rəhbərlərinə yazdığı ərizələr yenə də rayon rəhbərliyinə qaytarılırdı. O, bir dəfə yazdığı ərizəni məcbur olub MK-nın 1-ci katibinin yaşadığı ünvana göndərmişdi. Əvvəlkilər kimi, İbrahimin həmin məktubunu da rayona göndərmişdilər və özünə də təpinmişdilər ki, "sən nə ixtiyarla respublika rəhbərinin yaşadığı ünvana ərizə yazırsan. Sabah ona bir xətər toxunsa, yaxanı qurtara biləcəksən?" O isə bu cür hədə-qorxuları belə cavablandırmışdı: "Əgər o rəhbər ölkədə elə bir şərait yaratsa ki, xalq ona dərdini deyə bilsin, yəqin ki, onun evinə məktub yazmağa ehtiyac qalmaz. Bu günlərdə Amerikada səfərdə olan dövlət başçısı Brejnevi küçələrdə xalqın arasında göstərirdilər, özünə də heç nə olmayıb, yəqin ki, bizim rəhbərimiz də xalqın arasında olsa, ona da heç bir şey olmaz" demişdi.

Bu cür riskli söz-söhbətlər İbrahimə baha başa gəlirdi. Yeri gələndə, onu gözümçıxdıya salıb haqqını tapdayırdılar, haqlı tələblərinə əhəmiyyət vermirdilər. 1982-ci ildə teatrdan İbrahim də daxil olmaqla fəxri ad verilməsi üçün üç nəfərin təqdimatı yuxarı təşklatlara göndərilmişdi. Bu dəfə hətta nazirlik səviyyəsində onu əmin etmişdilər ki, "narahat olma, mütləq sənə əməkdar artist fəxri adı veriləcək". Lakin buna baxmayaraq, narahatlıq, nigarançılıq heç cür ona rahatlıq vermirdi. Sən demə, onun narahatlığı əbəs deyilmiş. Bir neçə ay sonra fəxri ad verilən sənətkarların siyahısı mətbuatda dərc ediləndə, doğrudan da Ağdam Teatrından üç nəfər aktyora fəxri ad verildiyi məlum oldu. Ancaq gözlənildiyinin əksinə olaraq İbrahimin adı orada yox idi. O günə kimi teatrda fəxri ad veriləcəyi heç kimə məlum olmayan gənc bir aktrisanın adı getmişdi. Bu cür haqsızlıqlar axır ki, onu üzdü, ağır ürək xəstəliyinə düçar etdi.

Son təbəssüm...

1983-cü ildə xeyli vaxt idi ki, o, ağır xəstə yatırdı. Ömrünün son saatlarında bir neçə aktyorla onu yoluxmağa getmişdik. Bənizi ağarmış, dərinə düşmüş gözlərinin işığı daha da azalmışdı. Dedilər ki, neçə gündür dilinə heç nə vurmayıb. Ancaq sifətində hələ ölüm əlaməti görsənmirdi. Bəlkə də həmişə gülüşlü, təbəssümlü bu gözəl insana ölümü yaraşdırmadığımız üçün bu bizə belə gəlirdi. Hal-əhvaldan sonra yarızarafat, yarıciddi bizə belə dedi: "Hə, uşaqlar, daha gedirəm..."

Biz ona təsəlli vermək, ovutmaq üçün dedik: "Ayə, getmək nədi, hələ əsl iş-güc qabaqdadır, yaxşı tut arağımız var. Azacıq özünə gəl, sənin sağlığına vuracağıq".

O, gülümsünüb mənalı-mənalı başını buladı. Yoldaşlardan biri tez dedi: "İbrahim, yaxşı yadıma düşdü, məvacibinin artırılması üçün nazirliyə göndərilən təqdimatın cavabı gəlib. Gələn aydan məvacibin 225 manat olacaq, nazirimiz telefonla direktora deyib ki, "Yusibova deyin ki, onun fəxri ad məsələsi 10-15 günə həllini tapacaq".

O "doğrudan deyirsiz, yoxsa bu da bir zarafatdır?" deyə inamsız halda soruşdu.

Onsuz da belə yalanlar uydurub danışmaqda mahir olan aktyor dostumuz əlini boğazındakı qalstukunun üstünə qoyub "bunu qəbrə qoyasan" deyərək onu inandırmağa çalışdı. Çünki hamı bilirdi ki, onu bu hala salan söhbəti gedən "ad" məsələsinin uzun illərdən bəri dalana dirənməsi, öz həllini tapmamasıdır. Biz də yerbəyerdən "elədir-elədir" deyərək "müqəddəs yalan" söyləyən aktyorun sözünə qüvvət verdik. Onun zəifləyib çuxura düşmüş gözlərində sanki yeni bir ümid işığı parladı. Qanı qaçmış dodaqlarına bir təbəssüm qondu. Sifətində həyat əlaməti görünməyə başladı. Bir az dirçəldi, hətta özündə güc taparaq qalxıb oturdu, yorğanını çiyinlərinə çəkdikdən sonra astadan "ay namərdlər, bunu ki eləyəcəkdiniz, bə mənim başıma niyə belə oyunlar açırdınız" deyə öz-özündən sual etdi...

Biz hiss etdik ki, uydurulmuş bu yalan bir anlıq da olsa, onun əhvalını xeyli yaxşılaşdırdı, onu inandırmağa çalışdıq ki, hökmən yeyib-içməli, dirçəlməli, ayağa qalxmalıdır. Razılaşdı və ailə üzvləri tez onun azarkeşi olduğu və əzizləyə-əzizləyə saxladığı "ları" (dalaşqan toyuq cinsi) toyuğun çolpasını tutub kəsdilər. Teatrda məşqimiz olduğu üçün biz yenə qayıdıb gəlmək şərtilə onunla görüşüb ayrıldıq.

Doğrudan da bir-iki saatdan sonra qayıtdıq. Ancaq artıq o, bu dünya ilə vidalaşmışdı...

Son ayrılığın bu şəkildə olmasına çox təəssüfləndik...

Həmişə məzəli söz-söhbətləri, duzlu yumorları, rəngarəng obrazları ilə insanları güldürən, onlara daima gülüş, təbəssüm bəxş edən Qarabağın çox baməzə sakini, gülüş ustası İbrahim Yusifovun meyiti üstündə indi onun əzizləri acı göz yaşları axıdırdılar. Onun cansız bədəni gözlərimiz önündə olsa da, ölümünə, yoxluğuna, bir daha onunla səhnəyə çıxmayacağımıza heç cürə inanmaq istəmirdik. Axı artıq əbədi olaraq qapanmış o gözlərdə ikicə saat bundan əvvəl güclü bir həyat işığı, solmuş bənizində, bir də heç zaman təkrar olunmayacaq mülayim, bir az da narazılıq qarışmış mənalı bir təbəssüm görmüşdük. Onillər boyu intizarında olduğu, həsrətlə gözlədiyi bir xoş xəbərin sorağından yaranan bir təbəssüm...

Qəribədir, illər boyu yaxından tanıdığım, haqqında çox zəngin xatirələrim olan o nurlu insanı xatırlayanda, nədənsə, ilk əvvəl gözlərim önünə onun ölüm ayağındakı son təbəssümü və bir də illərdən bəri düşmən tapdağında qalan baxımsız məzarı gəlir...

Eyvaz ƏLİYEV

Ekspress.-2012.- 29-30 yanvar.- S. 18.