Virtual ensiklopediyada milli maraqların qorunması

İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf etdirilməsi

Viki texnologiyası dedikdə "sürətli düzəliş texnologiyası" başa düşülür. Bəzən "Viki texnologiyası"nı "canlı sənədlər texnologiyası" da adlandırırlar. Bir çox istifadəçilər "Wiki" sözünün "what I know is" ifadəsindən alındığını hesab edirlər ki, bu da "mən nə bilirəm" mənasını verir. Bu ifadə Viki texnologiyasının mənasını təyin edir: hər hansı biliyə malik olan istifadəçi informasiyanı veb-saytda çap etməklə bu biliyi başqaları ilə bölüşdürür.

Viki texnologiyası internet istifadəçisinin veb-saytlarla qarşılıqlı əlaqəsini, internetdən çıxmadan səhifənin dəyişdirilməsini, informasiyaların strukturlaşdırılmasını, redaktə olunmasını nəzərdə tutur. Viki texnologiyası virtual məkanda müzakirələr aparmaq, VB, faylların saxlandığı anbar yaratmaq, poçt sistemi, əməkdaşlıq üçün alətdir.

Əslində elektron ensiklopediyalar ilk növbədə məlumatların etibarlılığına görə fərqlənir. Digər virtual mənbələrdən fərqli olaraq, bu ensiklopediyalar ayrı-ayrı tanınmış şəxslər, tarixi hadisələr, ölkələr və təşkilatlar, eləcə də terminoloji anlayışlar haqqında daha dəqiq məlumatlar verir. "Britannica", daha sonra isə "Encarta" kimi məşhur ensiklopediyalar hələ 1990-cı illərdə artıq virtual məkanda tanınmağa başlayıb. 90-cı illərin sonunda isə "Kirill və Mifodiy", "Rubrikon" və Böyük Sovet Ensiklopediyası kimi ensiklopedik portallar az müddət ərzində çoxlu sayda internet oxucusunu cəlb edib.

2001-ci ildən başlayaraq virtual ensiklopediya anlayışı köklü surətdə dəyişib. Vikipediya layihəsi ensiklopedik resursların yaradılmasında prinsipial olaraq yeni yanaşmalar üçün əsas olub.

Onu da qeyd edək ki, internet məkanında müxtəlif elektron ensiklopediyalar mövcuddur. Bu ensiklopediyalar iki yerə bölünür: məqalələrində redaktəyə icazə verən - azad virtual ensiklopediyalar və redaktəyə icazə verməyən - qapalı virtual ensiklopediyalar. Vikipediya ensiklopediyası və viki texnologiyası ilə yaradılan digər ensiklopediyalar azad ensiklopediyalar siyahısına daxildir.

Azərbaycan dilində "Vikibilik" adlanan on-line ensiklopediyası böyük, universal, hipermətn elektron ensiklopediyadır. Viki texnologiyası əsasında işləyən ensiklopediya pulsuzdur və hər bir İnternet istifadəçisi qeydiyyatdan keçmədən ondan istifadə edə bilər.

2001-ci ildən başlayaraq virtual ensiklopediya anlayışı köklü surətdə dəyişdi. Vikipediya layihəsi ensiklopedik resursların yaradılmasında prinsipial olaraq yeni yanaşmalar üçün əsas oldu. Vikipediyanın yaradılması və müvəffəqiyyətli inkişafından sonra internetdə viki texnologiyası ilə fəaliyyət göstərən analoji layihələr yaradılmağa başlandı və bu proses indi də davam edir. Bu layihələrdə yerinə yetirilən dəyişikliklər müxtəlif üsullarla aparılır və hər bir ensiklopediya üçün özəl tələblər qoyulub. Bu ensiklopediyalardan bir çoxu Vikipediya qədər populyar olmasalar da, müxtəlif mövzuları əhatə etməklə 100 minlərlə İnternet oxucusunu cəlb edir.

WikiTravel turizmlə bağlı məqalələr toplanmış, azad virtual ensiklopediyadır. Ensiklopediya çoxdili olmasına baxmayaraq, əsasən ingilis, alman, rus dillərində fəaliyyət göstərir. WikiTravel ensiklopediyası Evan Prodromu tərəfindən, 2003-cü ilin iyulunda yaradılıb və hər zaman təzələnən, müxtəlif marşrutlar üzrə bələdçidir. Eyni zamanda ensiklopediyada bir çox dillərdə danışıq kitabçaları da yaradılıb. Məqalələrin sayı 2010-cu ilin yanvar ayı üçün 40 minə yaxındır. Yeri gəlmişkən, WikiTravel ensiklopediyası MediaWiki azad proqram təminatı əsasında, "Creative Commons" lisenziyası ilə işləyir. Ensiklopediyada müxtəlif reklamların loqotipləri qoyulub. Lakin qeydiyyatdan keçmiş hər bir istifadəçi istədiyi reklamı bağlaya bilər.

Vikipediya ensiklopediyası 15 yanvar 2001-ci ildə fəaliyyətə başlamış, internet şəbəkəsində yerləşdirilməsindən bir neçə il sonra dünyanın ən populyar 10 saytı sırasına daxil olub. 2009-cu ildə isə Vikipediya ensiklopediyası internetdə fəaliyyət göstərən təxminən 230 milyon sayt arasında müraciətlərin sayına görə birinci yeri tutub. Statistik məlumatlara görə, Vikipediya ensiklopediyasında 16 milyondan çox məqalə yer alır. Bu gün Vikipediya müxtəlif sosial sahələr üçün nəzərdə tutulmuş yeni, zəngin informasiya resursudur. Vikipediya ensiklopediyasında əsas məqsəd informasiyanın sərbəst, maneəsiz paylanması, tez bir zamanda dolğun biliyin əldə edilməsi olduğundan, dünyada bu virtual ensiklopediyaya maraq artmaqdadır.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunda Vikipediya ilə bağlı tədqiqatlar aparılır, gənc tədqiqatçılara Vikipediya layihələrində müxtəlif kontentlərin yaradılması qaydaları tədris olunur, ictimaiyyətin bu istiqamətdə maariflənməsi üçün məqsədyönlü işlər həyata keçirilir. Son zamanlar Vikipediya ensiklopediyasının müxtəlif dil bölmələrində azərbaycanlı istifadəçilərin sayının hissediləcək dərəcədə artması və fəallığı müşahidə olunur. Belə ki, əgər 2007-ci ildə Vikipediyanın Azərbaycan bölməsində məqalələrin sayı cəmi 3 min idisə, hazırda onların sayı 36 mindən artıqdır. Bütün bunları nəzərə alaraq demək olar ki, təqdim olunan kitabda göstərilən təlimatlardan istifadə edən oxucuların Vikipediyada daha fəal iştirakı Azərbaycan həqiqətlərinin virtual məkanda geniş təbliğinə xidmət edəcək.

AMEA-nın İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun sektor müdiri, "Vikipediya" virtual ensiklopediyasının Azərbaycan bölməsinin adminstratorlarından İradə Ələkbərova internetdən istifadə baxımından ölkəmizdə heç bir məhdudiyyət olmadığından insanların rahatlıqla sosial şəbəkələr, saytlara, virtual ensiklopediyalara daxil olub məlumat yerləşdirə bildiklərini deyir. Bu mənada İ.Ələkbərova Vikipediyanın Azərbaycan dilli bölməsində yerləşdirilən materialların müxtəlif mövzuları - Azərbaycan tarixi, mədəniyyəti və s. əhatə etdiyini bildirir. "Amma bununla yanaşı, bir tərəfdən də Azərbaycana qarşı qərəzli mövqe tutan insanlar da müxtəlif məlumatlar daxil edirlər. Onlarla mübarizə aparmaq üçün informasiya-kommunikasiya texnologiyalarını bilən, informasiya mədəniyyətinə sahib tələbələrə, gənclərə tələbat var".

Yeddi dildə fəaliyyət göstərən, 68 bölmə və mindən çox link olan www.azerbaijans.com saytına 400 yeni link, 200-ə yaxın fotoqalereya, ümumilikdə isə 5000-dən artıq fotogörüntü əlavə edilib. 41 bölmədə isə 1500-ə yaxın video material toplanıb. Bu əlavələr saytın ayrı-ayrı bölmələrindəki informasiyaların ətraflı işaqlandırılmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərib. azerbaijans.com saytının həyata keçirdiyi ən böyük layihələrindən biri də www.azerbaijanphoto.com saytıdır. Bu veb resurs Azərbaycanın ən böyük elektron foto-arxivi hesab olunur və Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrini, əsrarəngiz təbiət lövhələrini hər bir azərbaycanlıya və dünyaya tanıtdırmaq üçün hazırlanıb. butalife.com ünvanlı beynəlxalq statuslu sosial şəbəkə saytı isə müasir informasiya cəmiyyətində sosiallaşmanı Azərbaycandan dünyaya istiqamətləndirmək məqsədi ilə hazırlanıb. Saytda informasiya təminatından sosiallaşmaya qədər hər şeyi təmin edə biləcək bütün imkanlar nəzərə alınıb.

Qeyd edək ki, milli maraqlarımızın informasiya cəmiyyətində qorunması üçün müəyyən portallar, saytlar yaradılıb. Bunlarla yanaşı təbii ki, Vikipediya virtual ensiklopediyası da maraqlarımızın təmin olunması baxımından əvəzsizdir. Hansısa bir məlumat axtararkən ilk mənbə kimi Vikipediya ilə qarşılaşırıq. Bu baxımdan demək olar ki, Vikipediya əvvəllər çox pis vəziyyətdə olsa da, hazırda dünyanın ən populyar saytlardandır, hər ay milyardlarla insan bura daxil olub informasiya yerləşdirir, oxuyur, şəkil və ya video yükləyir.

Azərbaycan İnternet Forumunun prezidenti Osman Gündüz də Vikipediyanın əvvəllər çox pis vəziyyətdə olduğunu deyir: "Amma son bir-iki ildə həm internet istifadəçiləri, həm də AMEA-nın İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu bu sahədə müəyyən addımlar atıb, xüsusi bir bölmə də yaradılıb. Amma düşünmürəm ki, bununla problem həll olunacaq. Vikipediya kimi nəhəng informasiya resurslarının informasiya ilə zənginləşdirilməsi heç zaman yalnız dövlətin, dövlət qurumunun və ya hansısa bir redaktorun işi ola bilməz. Burada böyük istifadəçi ordusu iştirak etməlidir. Azərbaycanın internet istifadəçiləri könüllü olaraq maraqlı olmalıdırlar ki, bu ensiklopediyada ölkəmizlə bağlı hər gün informasiya yerləşdirsinlər. Digər ölkələr, həmçinin Ermənistanla bağlı çoxlu informasiyalar yerləşdirilir və həm də qorunur. Ona görə də internet istifadəçilərinin bu istiqamətdə maraqlarının artması yaxşı olardı".

İradə Ələkbərova da son illər bu sahədə müəyyən inkişafın hiss olunduğunu deyir. "5-10 il əvvəl internetdən istifadə geniş yayılmadığından, insanlar bu sahədə çox passiv idilər. Amma son dövrlər gənclərimiz Vikipediyada çox fəallaşıblar. Onların rus, ingilis dillərini bilmələri internetdə fəaliyyətini artırır. Sadəcə vətənpərvər olmaqla hər şey etmək mümkün deyil. Çünki internetdə, vikipediyada informasiya yerləşdirmək, nəyisə sübut etmək üçün xarici dilləri bilmək çox önəmlidir. Bunun üçün həm də Azərbaycan həqiqətlərini, tarixini, mədəniyyəti bilmək lazımdır. Çünki biz daxil etdiyimiz informasiyanın dəqiqliyinə özümüz əmin olmaqla yanaşı qarşı tərəfi də buna inandırmalıyıq".

Onun dediyinə görə, yerləşdirilən informasiyanın qorunması da çox önəmlidir. "Əvvəllər rus, ingilis Vikipediyasında Azərbaycan əraziləri haqqında məlumat yerləşdiriləndə Ağdamı, Kəlbəcəri Dağlıq Qarabağ Respublikasının tərkibində yazırdılar. Amma indi açıq şəkildə yaza bilmirlər, çünki biz də onun qarşılığında həmin torpaqların Ermənistan ordusu tərəfindən işğal olunub, faktiki onların ərazisində olsa da, qanuni olaraq Azərbaycan ərazisi olduğunu yazırıq".

Göründüyü kimi, virtual ensiklopediyanın müsbət tərəfləri çoxdur və getdikcə inkişaf edərək milli maraqlarımızın qorunmasına xidmət edir.

Ulduzə QARAQIZI

Ekspress.-2013.-20-22 aprel.-S.10.