Elə bil dünən idi tələbəlik illəri

Şamil Salmanov-80

Müəllifin şəxsi arxivindən

Əzizim Teyyub!

Səni bərk-bərk, kövrək-kövrək bağrıma basıram, öpürəm. Səni Suğra salamlayır. Həyat yoldaşını salamlayırıq.

Əzizim Teyyub!

Sən gözəl dost, gözəl insansan. Mənim üçün isə qardaşsan. Sənə məktubu gec yazıram. Buna görə bəraət istəmirəm. Axı, bizə heç vaxt bəraət gərək olmamışdır. Həmişə səmimi olmuşuq, bir-birimizə inanmışıq. Nə demişiksə, doğru demişik.

Sən Moskvaya gedəndən sonra xeyli vaxt ünvanını əldə edə bilməmişəm. İndi isə onu əldə etmişəm. Lakin bu müddət ərzində səni bir an olsun belə unutmamışam; ayrılığınla kövrəlmişəm. Dəfələrlə şeir kitabını oxumuşam. Mən indi, məhz indi səni daha yaxşı hiss edirəm, şairliyini başa düşürəm. Bu barədə ona görə yazmağa xüsusi ehtiyac duyuram ki, sən həyatı ploeziya kimmi yaşamış, poeziya kimi qəbul etməyi bacarmısan. İnanıram ki, indi də beləsən, indi də poeziya ilə yaşayır və mübarizə edirsən. Bəli, qardaş, həyat mübarizədir. Böyük və ağır mübarizə. İnsan yaşamaq üçün mübarizəyə inamı itirməməlidir. İnamsız mübarizə yoxdur, həyat yoxdur.

Mübarizəsiz və inamsız həyat heç vaxt böyük həyat, böyük tale adlandırılmağa layiq deyildir. Belə həyat böyük mənadan, böyük fəlsəfədən mərhumdur, ucuz və qiymətsizdir. Bizə qədər də, bizdən sonra da hamı xoşbəxt, ağrısız yaşamaq, yaratmaq və düşünmək istəmiş və istəyəcəkdir. Bu, təbiidir, qanunidir; heç kəs bunun əleyhinə deyildir. Lakin bir şeyi unutmamalıyıq ki, insan həyatdan yalnız almağa deyil, ona nəsə gözəl, yeni, olmamış bir şey əlavə etməyə borcludur. Sənin şeirlər kitabını oxuyarkən mən həyat haqqında belə düşündüm. Bəlkə sən heç də bunları ifadə etmək istəməmişsən. Lakin sənin həyat fəlsəfən mübarizədən ibarət olduğuna görə şeirlərinin də əks-sədası mübarizə olmuşdur.

Əzizim Teyyub! Mən şəxsən səndən eşitmək istəyirəm: Necəsən? Vəziyyətin nə yerdədir? Həkimlər nə deyir? Özünü yaxşımı hiss edirsən? Sağalmaq əlaməti vardırmı? Ümidsizləşmə. İnamsızlaşma. Bilirsənmi, heç vaxt?! Bunların heç biri sənə yaraşmır. Səni kişisən, əsl kişi. Sən şairsən, əsl şair.

Əgər məktub yazmaq imkanın yoxsa, yazma. Özünü incitmə.

Sənə nə lazımdır? Nəyə ehtiyacın vardır? Yaz, mütləq yaz.

Hər ikimiz səni, həyat yoldaşını salamlayırıq.

Bakı həsrəti ilə,

Şamil

Suğra

6 sentyabr 1964

Şamil Salmanovla dostluğumuzun tarixində tələbəlik illəri xüsusi yer tutur. 1954-cü ildə Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinin jurnalistika şöbəsinə daxil olanda, Şamil Salmanov həmin fakültənin dil-ədəbiyyat fakültəsinin ikinci kursunda idi.

Məni qrup yoldaşlarının, demək olar ki, hamısı ilə tanış etmişdi: Arif Səfiyev, Yaşar Qarayev, Ağacavad Əlizadə, Tofiq Hacıyev, Hüseyn Kürdoğlu, Firudin Ağayev, Solmaz Məlikova, Rəşxəndə İsrafilova, Cəfər Cəfərov, Vaqif Hüseynov...

Bu qrup fakültədə seçilirdi. Elə bil Elmlər Akademiyasının humanitar institutunun bir filialı, ya da Yazıçılar İttifaqının gənc ədəbi qüvvələr bölməsi idi. Təsadüfi deyil ki, 1955-ci ildə "Uşaqgəncnəşr"in buraxdığı (kitabı Nəbi Xəzri tərtib etmiş, redaktorları Süleyman Rüstəm, Yusif Əzimzadə və Mustafa Əfəndiyev olmuşdu) "Gəncliyin səsi" kitabında ikinci kurs tələbəsi Şamil Salmanovun "Mənalı həyat kitabı", qrup yoldaşlarından Yaşar Qarayevin "Bakı gecəsi", Ağacavad Əlizadənin "Bakı" şeirləri dərc olunmuşdu. Arif Səfiyevin "İşıq seçməsi", Hüseyn Kürdoğlunun "Yol üstündə tək qovaq", Tofiq Hacıyevin "Oktyabr" şeirləri almanaxın ikinci sayına daxil edilmişdi.

O vaxtlar universitetin ədəbi-yaradıcılıq dərnəyinə Bəxtiyar Vahabzadə və Yusif Şirvan rəhbərlik edirdi. Dərnəyin özəyi Şamilgilin qrupu idi. Respublika mətbuatı səhifələrində dərc olunması məsləhət görülən əsərlərin "opponentləri" onlar idilər. Məşğələlərdə istedadlı qrup yoldaşım Rəfiqə Mayılova (pedaqoji elmlər doktoru, professordur), Hökumə Əliyeva, Məryəm Həsənova da fəal iştirak edirdilər. Tofiq Bayram, Məmməd Araz, Arif Cəfərov, Sərdar Əsəd, İlyas Tapdıq, Əsgər Ələsgərov, Famil Mehdi, Məstan Əliyev və başqaları dərnəkdə yeni əsərlərini oxuyurdular.

Filologiya fakültəsinin rəhbərləri - Muxtar Hüseynzadə və Əlövsət Abdullayev dərnəyin işinə qayğıkeşliklə yanaşır, Bakının digər ali məktəblərində, tələbə yataqxanalarında, Xəzər gəmiçiliyi müəssisələrində ədəbi görüşlər keçirilirdi.

Universitetin filologiya fakültəsinin nəzdində böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin vəfatının 400 illiyi ilə əlaqədar "Füzulini öyrənən dərnək"də fəaliyyətə başlamışdı. Dərnəyin üzvləri arasında universitetin digər fakültələrində oxuyan tələbələr, aspirant və gənc müəllimlər də vardı. Məşğələləri professor Həmid Araslı və baş müəllim Firuz Sadıqzadə aparsa da, bir füzulişünas da Şamil Salmanov idi. Onun tövsiyəsi ilə mən dərnək məşğələlərində təhlil olunan Füzuli qəzəllərini ayrıca bloknota qara tuşla köçürürdüm, həmişə yanımda gəzdirirdim. Bu "Füzuli dəftərçəsi"ni indi saxlayıram. Əvəzsiz və etalon insan olan dostumun anım dəqiqələrində "Füzuli dəftərçəsi"ndən bir qitə tapıram. Bu qitədə Şamil Salmanov obrazının müqayisəli cizgilərini görürəm;

Hər kimin var isə zatında

şərafət küfrü,

İstilahi-ümum ilə

müsəlman olmaz.

Gər qara daşı

qızıl qan ilə rəngin edəsən,

Təbə təğyir verib,

ləli-Bədəşxan olmaz.

Eyləsən tutiyə təlimi

ədayi-kəlimat,

Nitqi insan olur,

əmma özü insan olmaz.

Hər uzun boylu

şücaət edə bilməz dəva,

Hər ağac kim boy ata,

sərvi-xuraman olmaz.

Elə bil dünən idi 1957-ci ilin oktyabrın 16-sı. Bilirdik ki, Nazim Hikmət Bakıdadır, universitetə də gələcəkdir.

Səhər elektrik qatarının üçüncü vaqonunda (Şamil müəllim Yeni Suraxanıdan qatara minib, bir yer də yanında boş saxlayardı, "Bülbülə" stansiyasında o yer "qapanardı") görüşdük. Yol boyu Şamil müəllim Nazim Hikmətdən danışdı, şeirlərindən misallar gətirdi. Dedi ki, Nazim Hikmətlə görüşdə şairin "Şərqdən gəlirəm" şeirini əzbərdən söyləyəcəkdir. Üzümə baxıb soruşdu;

-Bəs sən nə edəcəksən?

- Mən bunu oxumaq istəyirəm.

Şamil müəllim Nazim Hikmətə həsr etdiyim şeirin əlyazmasını oxudu və rəyini bildirdi;

- Mirzə, yaxşıdır, ancaq sonluğu tapılmayıb.

...Bakı Dövlət Universitetinin ikinci mərtəbəsindəki böyük akt zalı ağzınadək dolmuşdu. Fakültəmizin dekanı, istəkli müəllimimiz Əli Sultanlı tapşırmışdı ki, çıxış edənlər qabaq cərgədə əyləşsinlər. Şamil, mən, Ağacavad deyilən yerlərdə idik. Nazim Hikmət, sağında-solunda Universitetin rektoru akademik Yusif Məmmədəliyev, Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri Mirzə İbrahimov, Süleyman Rüstəm zala daxil olanda hamı bir nəfər kimi ayağa qalxdı, alqışlar kəsilmək bilmirdi. Əlamətdar tarixi görüş gecəsini rektorumuz giriş sözü ilə açdı. Sonra dekanımız Əli Sultanlı çıxış etdi. Professor çıxışının sonuna yaxın bir yerində dedi: "Qəlbi yalnız mübarizə eşqiylə, Türkiyənin parlaq gələcəyi naminə döyünən Nazim Hikmət türk şeirinin Prometeyidir!" Müəllimimin coşğun ehtirasla söylədiyi bu sözlər qəlbimi riqqətə gətirdi. Bəyaz saçlı Prometeyə baxdım və şeirimin sonluğunu dodaqaltı öz-özümə pıçıldadım:

O ağ saçlar, o ağ saçlar,

O ağ saçlar deyim nədir, -

Türkiyənin sabahından,

Ağ günündən bir müjdədir!

Görüş başa çatanda gözlərində sevinc yaşları parlayan tələbələr Nazim Hikmətdən ayrılmaq istəmirdilər. Ağacavad Əlizadə bizə xəbər verdi ki, dekanımız çıxış edənləri, həmçinin fakültənin müəllim və aspirantlarından bir neçəsini rektorun otağına gəlməyi tapşırıb. Şamil ilə mən də getdik. Rektorumuz akademik Yusif Məmmədəliyev əziz qonağa bir daha minnətdarlığını bildirdi və yadigar olaraq şəkil çəkdirməyi təklif etdi. Oxuculara təqdim olunan bu şəkildə Yusif Məmmədəliyevin sol tərəfində, beşinci kurs tələbəsi Şamil Salmanov, sağ tərəfində dördüncü kurs tələbəsi, "Müjdə"nin müəllifidir. Bəs qalanları kimlərdir? Birinci cərgədə (sağdan-sola); Nazim Hikmət, Süleyman Rüstəm, Yusif Məmmədəliyev. İkinci cərgədə (sağdan-sola); Firəngiz Qədirli, Hökumə Əliyeva, Yusif Şirvan, Elmira Qafarova, Aydın Əbilov, Raya Əliyeva, Yavər Eyvazov, Ağacavad Əlizadə, Vəli Məmmədov, Gülhüseyn Hüseynoğlu, Vəli Məmmədov.

Bakı Dövlət Universitetində Nazim Hikmətlə görüşdən üç gün sonra, 1957-ci il oktyabrın 19-da "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində "Müjdə" dərc olundu. Bundan sonra illər boyu bu söz Şamil müəllimlə telefon danışığımızda "vətəndaşlıq hüququ" aldı.

- Mirzə, sənə müjdə verirəm - aspiranturaya qəbul olundum.

- Mirzə, sənə müjdə verirəm - "Azərbaycan gəncləri" qəzetində Rəsul Rzanın mənim şeirlərim barədə məqaləsi çıxıb.

- Mirzə, sənə müjdə verirəm - şeirlər kitabım əlimdədir!

Altmışıncı illərdə Şamil müəllimin "müjdə"lərinin izahlı lüğətində böyük bir şəxsiyyətin - Rəsul Rzanın adı başda idi. İyirminci yüzilliyin sonunda professor Şamil Salmanov Rəsul Rza ilə bağlı intibahdan belə bəhs edirdi: "Xalq şairimiz Rəsul Rzanın 1964-cü ildə ilk Azərbaycan ensiklopediyasının baş redaktoru təyin edilməsi bizim hamımızı sevindirdi. Onun bu məsul və ciddi vəzifəyə irəli çəkilməsi bir tərəfdən Rəsul Rzanın şəxsi keyfiyyətləri ilə, mütəfəkkir bir ziyalı olması ilə bağlı idisə, digər bir səbəbi o zamanın sovet məkanında demokratik meyllərin getdikcə sürətlə təşəkkül tapması ilə bağlı idi. Deməliyəm ki, Rəsul Rza bu dövrü, onun mütərəqqi meyllərini öz şəxsiyyətində çox parlaq şəkildə təmsil edən nadir sənətkarlardan biri idi. O da çox əlamətdardır ki, həmin dövr yalnız onun sənətində, poeziyasında deyil, bütün düşüncə, bütün fəaliyyət tərzində, həyat və zaman hadisələrinə münasibətində, ziyalı və vətəndaş mövqeyində təcəssüm edirdi.

O vaxt mən Rəsul müəllimlə sıx əlaqə saxlayırdım. O, mənim şeirlərim haqqında mətbuatda böyük, son dərəcə dərin bir məqalə ilə çıxış etmişdi. Ktiraf etməliyəm ki, bu yalnız mənim şeirlərim haqqında böyük sənətkarın sözü deyildi, yeni Azərbaycan poetik gəncliyi haqqında söz idi. Rəsul müəllim bizə "poeziya necə olmalıdır", "əsrin poeziyasından nə tələb olunur" kimi məsələləri izah edir, bizdə poetik mənlik hissi və şüuru formalaşdırırdı. Mən tez-tez Ensiklopediya redaksiyasına gedir, Rəsul müəllimlə görüşürdüm. Bundan əlavə, redaksiyada dostlarım işləyirdi, onlarla da görüşürdüm. Və bütün oradakı müşahidələrim əsasında deyə bilərəm ki, Rəsul müəllim redaksiyada əsl iş şəraiti yaratmışdı. Mən hətta belə bir yerdə işləməyi özümə böyük bir xoşbəxtlik sayırdım. Ensiklopediyada əsl elmi iş gedirdi, sözlük tərtib olunur, müzakirəsi keçirilirdi, ayrı-ayrı məqalələr yazılırdı və bu prosesdə meydana çıxan problemlərin həlli yolları inadla axtarılırdı. Bütün bunlar bilavasitə Rəsul müəllimin rəhbərliyi altında gedirdi.

O istəyirdi ki, Ensiklopediyada Azərbaycan mövzusu əsas mövzu olsun. Azərbaycanın tarixi, mənşəyi, Azərbaycan xalqının bir xalq kimi kökü, soyu əksini tapsın, Azərbaycan mədəniyyəti hərtərəfli işıqlandırılsın, xüsusilə dilimiz, onun tarixi, xüsusiyyətləri layiqincə təmsil olunsun." (Bax: "Yaşıl rəngin işığı", Bakı, "Nurlan" nəşriyyatı, 2000-ci il, səh.7-8).

Altmışıncı illərdə Azərbaycan poeziyasında qığılcım kimi parlayan gənc şair yetmişinci illərdə alimliyini təsdiq etdi, doxsanıncı illərdə və yeni yüzilliyin əvvəlində ədəbi aləmin Mikayıl Rəfilisinə çevrildi. Onun "Müasir Azərbaycan ədəbi tənqidinin təşəkkülü və inkişaf meylləri" avtoreferatını ən qiymətli hədiyyə kimi şəxsi arxivimdə saxlayıram: "Dostum Teyyub üçün. Ən xoş arzularla. Şamil".

...Elə bil dünən idi. 1970-ci il - şair-alimin namizədlik dissertasiyasını müdafiə etdiyi elmi şuranın iclası. Dissertantın rəhbərləri, o zamanlar Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Məmmədcəfər Cəfərov, rəsmi opponentləri akademik Məmməd Arif Dadaşzadə və filologiya elmləri doktoru Abbas Zamanov idi. Müzakirədə çıxış edən Qulu Xəlilov buna işarə edərək dedi; "Mən düşündüm ki, Şamilə nə üçün bir akademik və bir doktor opponent seçilib. Sonra özümə dədim ki, onun öhdəsindən elə məhz bu cür təcrübəli yoldaşlar gələ bilər. Şamil Salmanovun əsəri qüvvətli əsərdir".

...2006-cı il avqustun 17-də təvəllüd günü münasibətilə Şamil Salmanova zəng vurub təbrik etdim. O isə şeirlə cavab verdi:

Əlvida demirəm,

yox, demirəm mən,

Yenə göyərəcək

bu çöl, bu çəmən,

Boynunu bükəcək

yenə bənövşə,

Çiçəklər açacaq üzü günəşə.

Hər yarpaq üstündə

şeh danəsi tək

Bir şair xəyalı şəfəqlənəcək.

Düz bir aydan sonra, sentyabrın 18-də amansız əcəl nadir və işıqlı bir insanı aramızdan qopardı. Mənə "Mirzə, sənə müjdə verirəm" deyən səs kəsildi.

Bu gün, avqustun 17-də əvəzsiz dostumun 80 illiyi günündə "müjdə"ni Şamil Salmanovun son nəfəsinədək divarları arasında elmi fəaliyyət göstərdiyi mərkəzdən - Milli Elmlər Akademiyasından gözləyirəm. Və dərhal bu xəbəri Bakının səkkizinci mikrorayonundakı köhnə doqquzmərtəbəli binanın doqquzuncu mərtəbəsində aramsız xəstəlikdən üzgün düşmüş vəfalı ömür sirdaşına, mərhumun kişi qeyrətli qızına və iki gül yarpağı olan nəvələrinə çatdırmaq istəyirəm: Şamil Salmanovun həyat yoldaşı Suğra xanım Salmanovaya AMEA rəhbərliyinin təqdimatı ilə Prezident təqaüdü verilmişdir!

Teyyub QURBAN

Ekspress.-2013.-17-19 avqust.- S.12;15.