Mir Cəfər Bağırov və Teymur Quliyev

Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır?

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb...

Qeyd: Artıq 5 ilə yaxındır, Teyyub müəllimin Mir Cəfər Bağırovla bağlı arxivlərdən gün işığına çıxardığı materialları, müxtəlif sənədləri qəzetimizin hər şənbə sayında "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığı altında təqdim edirik. Əslində, bu layihəni Mir Cəfərin məhkəməsi ilə, məhkəmənin ətrafında cərəyan edən hadisələrlə və ictimaiyyətə məlum olmayan maraqlı faktlarla yekunlaşdırmaq istəyirdik. Lakin arxiv elə dəryadır ki, sonu-bucağı yoxdur. Teyyub müəllim arxivdən elə faktlar, elə sənədlər üzə çıxarırdı ki, onların oxucularımızda maraq doğuracağını nəzərə alaraq bir çox hallarda mövzudan kənara çıxmalı olurduq.

Yaxın saylarımızda Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsini təqdim edəcəyik. Həmin vaxtadək "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığını yalnız rubrika kimi saxlayırıq.

Yeddi ildən sonra - 1960-cı il aprelin 25-də "Mikoyan yoldaşın dediklərinin əksinə hərəkət edən" Salam Aydınbəyov onun özünə ərizə yazmışdı.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində saxlanılan sənədlə tanış olun:

"Sov.İKP MK Rəyasət Heyətinin üzvü

Anastas İvanoviç Mikoyan yoldaşa

Aydınbəyov Salam Müxtədiroviç tərəfindən

ƏRİZƏ

1953-cü ildə hazırda partiyadan çıxarılmış Yaqubovun vaxtında mən Azərbaycan SSR ticarət naziri vəzifəsindən sübutsuz və yalan dəlillərlə azad edilmişəm. O gündən qara kölgə altına salınmışam, komsomol, partiya və sovet orqanlarında zəngin təcrübəyə malik olsam da, adi müəllim işləmək məcburiyyətindəyəm. Deməliyəm ki, Mustafayev də katib olarkən məsələmə laqeyd yanaşmışdır. Mənə belə münasibətin əsil səbəbini Sizə izah edirəm. 1952-ci ildə Daniyalovun səhvlərindən Sov.İKP MK-ya məlumat verdim. Bir il sonra Bağırovun ifşa olunması vəziyyətindən və Yaqubovun zəifliyindən istifadə edən Daniyalov bütün fəaliyyətimi Bağırovla əlaqələndirdi. Həqiqət isə bunun əksinədir. Mənim atam Müxtədir Aydınbəyov Əlibəy Zizikskinin bandası tərəfindən qətlə yetirilmişdir və Bağırov da 1918-ci ildə Zizikskinin müavini kimi bandanın tərkibində idi. Mən hədsiz etibar qazanmış Bağırovun əslində cildə girmiş düşmən olmasını təsəvvür edə bilməzdim, üstəlik fəaliyyətimin çox hissəsi Dağıstanda keçmişdir.

Anastas İvanoviç, bütün həyatım boyu mən də atam kimi xalqımızın xidmətində durmuş və partiyamıza sadiq qalmışam. Sizdən xahiş edirəm ki, səkkiz il müddətində çəkdiyim əzablardan və sarsıntıdan məni xilas edəsiniz. Əmin ola bilərsiniz ki, bundan sonra da bütün qüvvə və bacarığımı Kommunist partiyasının işinə sərf edəcəyəm.

İmza: S.Aydınbəyov

25.04.1960-cı il".

Müəllifin qeydi: Salam Aydınbəyovun "1918-ci ildə atasının Əlibəy Zizikski və onun müavini Bağırov tərəfindən öldürülməsi" iddiası tamamilə yanlışdır. Tarixi həqiqəti arxiv sənədləri təsdiq edir.

1918-ci ildə Azərbaycan və Dağıstan xalqlarının düşmənləri müsavatçılar deyil, bolşevik donunda daşnaklar, o cümlədən Mikoyan olmuşdur. Həmin vaxt Azərbaycanda Demokratik Respublika, Dağıstanda Dağlı Respublikası bərqərar idi.

1918-ci il il noyabrın 28-də Bakıda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Dağlı Respublikası arasında müqavilə bağlanmışdı. Azərbaycan tərəfi Dağlı hökumətinə on milyon rubl yardım göstərmişdi. Dağıstan xalqlarının Rusiyanın tabeliyindən çıxaraq Azərbaycanla birləşməsi üçün məqam yaranmışdı. Belə bir şəraitdə bolşevik əksiqilabçılar qanuni hökumətə qarşı gizli fəaliyyət göstərirdilər. 1918-ci ilin oktyabrında Bakı Sovetinin üzvü, əslən Dağıstanın Axtı kəndindən olan Qazıməmməd Ağasiyev həmkəndlisi Müxtədir Aydınbəyovla birlikdə sovet hakimiyyətini bərpa etmək məqsədilə Bakı Soveti tərəfindən Dağıstana göndərilmiş və təbliğatçılar yerindəcə qətlə yetirilmişdir. Bunun Əlibəy Zizikskiyə və Mir Cəfər Bağırova nə dəxli vardır?

Əlibəy Harunbəy oğlu Zizikski qubalı idi, polkovnik rütbəsi vardı, "İttihad" partiyasından Azərbaycan parlamentinin üzvü idi. 1928-ci ildə daşnak Mirzoyanın Azərbaycana rəhbərliyi vaxtı sədaqətli dostu M.C.Bağırov Tiflisdə işləyərkən Azərbaycan Dövlət Siyasi İdarəsi Hərbi Kollegiyasının qərarı ilə güllələnmişdir.

Əlli yaşında Əlibəy Zizikskinin həyatına son qoyan daşnak gülləsi 28 ildən sonra, 1956-cı ilin may ayının 17-də Mir Cəfər Bağırovu nişan almışdır...

1959-cu il iyul ayının 8-də Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci katibi seçilmiş Vəli Yusif oğlu Axundov Salam Aydınbəyovu yaxşı tanıyırdı. "Mir Cəfər Bağırovun adamı" 1953-cü ilin oktyabrında nazir vəzifəsindən uzaqlaşdırılanda Vəli Axundov Mərkəzi Komitədə şöbə müdirinin müavini vəzifəsində işləyirdi. Təkcə o, Salam Aydınbəyova yardım əlini uzatmışdı. Azərbaycan Tibb İnstitunun rektoru Bahadur Eyvazovdan xahiş etmişdi ki, Salam Aydınbəyovu ixtisasına uyğun pedoqoji işlə təmin etsin. Rektorun qayğısı sayəsində keçmiş ticarət naziri hörmətli pedaqoq kimi tələbələrin sevimlisi olmuşdu.

Salam Aydınbəyovun 1960-cı il aprelin 25-də yazdığı məktub bir aydan sonra, may ayının 27-də Bakıya göndərilmişdi.

Vəli Axundov məsələni MK Bürosunun müzakirəsinə çıxarmışdı:

"Azərbaycan KP MK-nın MK Büro iclasının

1960-cı il 16 avqust tarixli qərarı

S.M.Aydınbəyov yoldaşın A.İ.Mikoyan yoldaşa ünvanladığı məktubu barədə

R.Məcidov və M.Mehdiyev yoldaşlara tapşırılsın ki. Salam Müxtədir oğlu Aydınbəyovun Mikoyan yoldaşa yazdığı məktubunu araşdırıb,təkliflərini təqdim etsinlər.

Azərbaycan KP MK katibi V.Axundov".

1960-cı il sentyabr ayının 13-də MK-nın şöbə müdirləri birinci katibə aşağıdakı arayışı çatdırmışlar:

"Azərbaycan KP MK-ya

S.Aydınbəyovun ərizəsi barədə

S.M.Aydınbəyov yoldaşın Sov.İKP MK Rəyasət Heyətinin üzvü A.İ.Mikoyan yoldaşa yazdığı ərizəsi ilə tanış olduq. Öz ərizəsində S.Aydınbəyov yoldaş Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti tərəfinlən respublika ticarət naziri vəzifəsindən azad edilməsinə dair qərarı əsassız hesab edir və xahiş edir ki, rəhbər partiya-sovet işində təcrübəsini nəzərə alaraq, müvafiq işlə təmin olunsun. S.Aydınbəyov yoldaşın vəzifəsindən kənarlaşdırılması üzrə materiallarla tanış olduqdan və onunla şəxsən söhbətimizdən sonra bu qənaətə gəldik ki, 1953-cü il oktabrın 29-da Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin qərarı ilə onun respublika ticarət naziri vəzifəsindən çıxarılması həqiqətən əsassızdır və tendensiyalı xarakter daşıyır. Belə ki, S.Aydınbəyov yoldaş ticarət nazirliyi tərəfindən mal dövriyyəsi və kapital qoyuluşuna aid doqquz aylıq planların yerinə yetirilməməsi, kadr axınına yol verilməsi və nazirliyin fəaliyyətinə qeyri-qənaətbəxş rəhbərliyinə görə vəzifəsindən kənar edilmişdir. Buna göz yumulmuşdur ki, S.Aydınbəyov yoldaş 1953-cü il aprelin sonundan həmin il noyabr ayınadək, yəni cəmi 6 ay nazir vəzifəsində olmuşdur. Buna görə də S.Aydınbəyov yoldaşı aylıq planların yerinə yetirilməməsində günahlandırmaq düzgün deyildir. Kadr axını məsələsinə gəldikdə deməliyik ki, S.Aydınbəyov yoldaş həqiqətən nazirliyin ayrı-ayrı işçilərindən şübhələnərək onları işdən azad etmiş və ya aşağı vəzifəyə keçirmişdir ki, bunları özü də bizimlə söhbətdə inkar etmədi. Bütünlükdə S.Aydınbəyov yoldaş işlədiyi müddətdə ticarət nazirliyi aparatının möhkəmləndirilməsində düzgün tədbirlər həyata keçirmişdir. Onu kadr axınına görə günahlandırmaq ədalətsizdir. Tutduğu vəzifəsindən azad edilənlər həqiqətən qeyri-təşəbbüskar işçilərdir.

Bunu da göstərmək lazımdır ki, "Trud" qəzetinin 1953-cü il 2 avqust tarixli nömrəsində dərc olunmuş "Aydınbəyov kadrları necə qiymətləndirir" sərlövhəli məqaləyə Azərbaycanr SSR Nazirlər Soveti tərəfindən heç bir münasibət göstərilməmişdir. Deyilənləri nəzərə alaraq, belə hesab edirik ki, S.Aydınbəyov yoldaşın respublika ticarət naziri vəzifəsindən azad edilməsi üçün yetərincə əsas yoxdur. Partiya-sovet işində böyük təcrübəyə və ali iqtisad təhsilinə malik olan Aydıbəyovun layiq olduğu münasib işlə təmin olunmasını təklif edirik.

R.Məcidov

M.Mehdiyev

13 sentyabr 1960-cı il".

Birinci katib Vəli Axundov arayışı Büro iclasının müzakirəsinə çıxarır və 1950-cı il oktyabr ayının 28-də Azərbaycan KP MK Bürosunun iclası aşağıdakı qərarı qəbul edir: "R.Məhidov və M.Mehdiyev yoldaşların arayışı nəzərə alınsın və Salam Müxtədir oğlu Aydınbəyovun Azərbaycan SSR Ticarət naziri vəzifəsindlən azad edilməsi üzrə qərardakı "nazirliyə rəhbərliyi təmin etmədiyinə görə" sözləri "başqa işə keçməsilə əlaqədar"la əvəz olunsun".

Vəli Axundov "başqa işə keçməsi ilə əlaqədar"ı Salam Aydlınbəyovun özünün təklifi ilə elə həmən gün həll etmişdir - "Bağırovun adamı" Tibb İnstitunun müəllimliyindən kafedra müdiri vəzifəsinə yüksəldilmişdir.

Salam Aydınbəyov ömrünün sonunadək, yəni 1967-ci ilin oktyabrınadək bu vəzifədə çalışmışdır. Həmin il oktyabr ayının 19-da vəfat etmişdir.

"Kommunist" qəzetinin son səhifəsində dərc olunmuş nekroloqda deyildiyi kimi, görkəmli alim və pedaqoq S.Aydınbəyov tibb kadrları hazırlanmasına ciddi diqqət yetirir, böyük elmi-tədqiqat işi aparırdı. O, siyasi iqtisada dair 40-dan çox elmi əsər və iki monoqrafiya yazmışdır. S.Aydınbəyov uzun illər Azərbaycan və Dağıstan partiya təşkilatlarında rəhbər işdə çalışmışdır. 1946-cı ildə Dağıstan Vilayət Partiya Komitəsinin katibi seçilmiş, 1948-ci ildən 1951-ci ilədək Dağıstan MSSR Nazirlər Sovetinin sədri vəzifəsində işləmişdir. 1951-ci ildə Azərbaycana qayıtmış, Azərbaycan KP MK-da şöbə müdirinin müavini, sonra isə respublikanın ticarət naziri vəzifələrində çalışmışdır. Salam Müxtədir oğlu Aydınbəyov üçüncü çağırış SSRİ Ali Sovetinin deputatı olmuş, Lenin, Qırmızı Əmək Bayrağı ordenləri və medallarla təltif edilmişdir.

Vəli Axundov "Bağırovun adamı"nın xatirəsini əbədiləşdirməkdə də qətiyyətli addım atmışdır. Birinci katib 1948-ci il avqustun 27-də Teymur Quliyevin imzaladığı və Mir Cəfər Bağırovun təqdir etdiyi "Fəxri xiiyabanın salınması haqqında" qərara müvafiq olaraq, Salam Aydınbəyovun Fəxri Xiyabanda dəfn olunmasına icazə vermişdir.

Yeri gəlmişkən, Vəli Axundov vəfat edəndə Birinci Fəxri Xiyabanda basdırılmamış, mətbuatda nekroloqu dərc olunmamışdır.

Bəs Teymur Quliyevin aqibəti necə olmuşdur?

əvvəli və ardı var

Teyyub Qurban

Ekspress.-2013.- 31 avqust-2 sentyabr.- S.15.