Ən yaxın tarix

İlk və yeganə qadın spiker

Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban "Ən yaxın tariximiz" başlığı altındakı yeni araşdırmasında arxiv sənədləri əsasında müasirlərimiz olan dövlət və ictimai xadimlərimiz barədə indiyədək bilmədiyimiz məlumatları, faktları işıq üzünə çıxarır.

İlk araşdırma anadan olmasının 80 illiyi münasibətilə Azərbaycan parlamentarizmi tarixində qanunverici orqana başçılıq edən ilk və hələlik son sədr Elmira Qafarovaya həsr edilib.

(əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Elmira Qafarovanın ömrünün 4 ili - 1983-cü il dekabrın 1-dən 1987-ci il dekabrın 22-dək Azərbaycan SSR-in xarici işlər naziri kimi keçdi. Ancaq o, qaynar fəaliyyətindən geri çəkilmədi.

Bəzi dövlət məmurları iş otaqlarının qapısını arxadan bağlayıb, xidməti telefonunu katibəyə həvalə edib... vəzifə masası arxasında dissertasiyalar yazırdılar və belələri ində də var. Elmira xanım kabinet elmlər doktoru olmağa çalışmadı.

Zəngin dünyagörüşü və mütaliə sahibi olan filologiya elmləri namizədinin yanına akademiklər, professorlar məsləhətə gəlirdilər. Namizədlik dissertasiyasını aspirant ikən müdafiə etmişdi. Elmira xanım fransız dili ilə yanaşı, ingilis dilini də mükəmməl öyrənmişdi və xarici diplomatlarla ingiliscə danışardı.

HAŞİYƏ. "Günay" qəzetinin 2002-ci il 23 mart sayında peşəkar jurnalist Aqşin Kazımzadə Elmira Qafarova haqqındakı məqaləsində belə yazırdı: "Buxarestdə, Macarıstan Xarici İşlər Nazirliyində olarkən bu nazirliyin ən iri və nüfuzlu departamentlərindən birinin rəhbəri Dyerd Nanovski mənə demişdi:

- Azərbaycanda xarici işlər naziri çox gözəl bir xanım idi. Mən Bakıya gələndə o, artıq parlamentdə spiker idi. Çox təəssüflənirəm ki, onunla görüşmək mənə qismət olmadı... Mən məmnuniyyətlə onun əlini öpər və Nyu-Yorkda Birləşmiş Millətlər Təşkilatının tribunasından söylədiyi ağıllı və parlaq nitqinə ürəkdən valeh olduğumu bildirərdim! BMT aparatında uzun illər boyu işləmiş bir adam kimi mənə inanın: bu cür sanballı, məzmunlu, proqram xarakterli nitqlər söyləmək hər diplomatın, hətta professional və ya bizim təbirincə desək, karyeralı diplomatın da hünəri deyil!"

Macarıstan diplomatı 1984-cü ilin oktyabr günlərini xatırlayır. BMT-nin 34-cü sessiyasında Azərbaycanın xarici işlər naziri Elmira Qafarova çıxış edir. Dünyanın bütün ölkələrinin nümayəndələri Azərbaycan xalqının elçisinə heyran kəsilirlər. BMT kürsüsündən iyirmi doqquz il bundan əvvəl səslənmiş bu sözlər bu gün də müsəlmanlara ikili münasibət göstərənləri rüsvay edir: "Bütün sahələrdə irqi ayrı-seçkiliyi şirnikləndirənlər hansı demokratiyadan, hansı vətəndaşlıq hüquqlarından, siyasi və ya sosial-iqtisadi hüquqlardan danışa bilərlər".

Doğma Bakıya qayıdıb qəzetlərə Amerika səfəri barədə müsahibələr verən nazirdən yaxın rəfiqələri və iş yoldaşları ərkyana xahiş etdilər:

- Elmira xanım, ürəyimizdən bir arzu keçir. Nə olar, Nyu-York görüşlərindən bir kitabça hazırla, hamı oxusun.

Elmira xanım onların istəyinə əməl etdi, növbəti məzuniyyətini sanatoriya və ya istirahət evində keçirmədi. Bakı şəhərinin indiki Rəşid Behbudov küçəsindəki 8 nömrəli evin 130-cu mənzilində ömür-gün yoldaşı Fuadı Dövlət Tikinti Komitəsinə, qızı Gülnarəni konservatoriyaya, oğlu Oqtayı Xalq Təsərrüfatı İnstitutuna yola saldıqdan sonra atasından yadigar qalmış yazı masasının arxasına keçir, Amerika xatirələrini qələmə alırdı. Əsərin əlyazmasını əllinci illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetində komsomol təşkilatının katibi işləmiş tarix elmləri doktoru, professor Seyfəddin Qəndilov oxudu, xoşuna gəldi, ürək sözlərini müəllifə bildirdi:

- Elmira xanım, yaxşı olar ki, əlyazmanı mənim rəyimlə birlikdə "Azərnəşr"ə təqdim edəsiniz.

Belə də oldu. 1987-ci ildə Elmira Qafarovanın "Amerika görüşləri" kitabı Azərbaycan oxucularına çatdırıldı. Kitabın cild səhifəsində deyilir: "Elmira Qafarovanın "Amerika görüşləri" kitabı xatirələr tərzində yazılmış maraqlı əsərdir.

Kitabda müharibə və sülh problemləri əsas yer tutur. Kitab geniş oxucu kütləsi üçün zəngin publisistik dildə yazılmış gözəl vəsaitdir".

İyirmi altı il əvvəl Azərbaycanın Xarici İşlər naziri, ədəbiyyatçı və publisist, milli dəyərlərimizin canlı daşıyıcısı, son dərəcə sadə və mədəni bir qadının kitabının ilk oxucularından biri olduğum üçün fəxr edirəm. Gəlin, əsərin bəzi parçalarını birlikdə nəzərdən keçirək.

Kitab belə başlayır: "İnsanın məskun olduğu planet birdir və bizim dünyamızın da bir Ana yolu var. İnsan əzəldən bu yolu - əmin-amanlıqla həyat sürmək yolunu seçib. Çox nəsillər dəyişib. İlin fəsilləri kimi zaman da gah qarlı-boranlı, gah aydın-günəşli olub. Lakin bu yol ibtidai insan üçün də, yüksək inkişaf mərhələsinə qalxmış xalqlar üçün də həmişə karvan yolu olub. Harada isə dünyanın bir bucağında, lap elə mərkəzində də bu yoldan sapmalar, xəbis niyyətlə bu yoldan çıxanlar meydana gəlib.

Bu yol enişdən-yoxuşdan, uçurumdan-düzəndən keçib. Ancaq bəşər karvanını bu Ana yoldan döndərən olmayıb. İnsanlar əzəldən dərk ediblər ki, yaşamağın yeganə yolu budur - sülh yolu. Hərb cəhdləri - ölüm yoludur".

Müəllif söhbətini davam etdirir:

"Təyyarədə oturub, səfər adamlarına məxsus gah qüssə, gah sevinc hissləri keçirərkən də, bugünki siyasi həyatın ən uca zirvələrindən - Birləşmiş Millətlər Təşkilatının mötəbər kürsüsündən dünya xalqlarının nümayəndələri ilə dialoq apararkən də, ən uzaq qitənin doğma və yad adamları ilə səmimi qəlbdən söhbət edərkən də, doğma torpaqda uşaqlara, dostlara, həmkarlarıma öz təəssüratlarımı danışarkən də fikrimi çulğalayan bu olub - dünyanın Ana yolu var...

Bu gün hər bir dərrakəli adama bəllidir ki, hamı Ana yolun məcrasına toplaşmalıdır. İnsanları və partiyaları, dövlətləri və sistemləri bir-birindən ayıran, bir-birinə qarşı qoyan nə varsa, onlar da bax, bu məcra mühitindən həll olunmalıdır. Bütün mübahisələrə, inadkar "mənəm, mənəm" öyünmələrinə son qoymağa da, insafsız həll olunmuş hər məsələnin ədalətli həllinə də, toxla acın tarixi mübarizəsinə də... ancaq və ancaq burada, bu həyat yolundan kənara çıxmadan cavab tapmaq lazım gələcəkdir".

Elmira Qafarova o vaxt Sovet rejimi çərçivəsini milli dəyanəti ilə qıraraq, BMT-nin o zamankı Baş katibi Peres de Kuelyarla görüşüb söhbət etmişdi. Elmir xanım bununla bağlı yazırdı:

"Yeri gəlmişkən, bir görüş haqqında. BMT-nin Baş katibi Peres de Kuelyarla söhbət mənim xatirimdə əbədi yaşayacaqdır... Biz BMT-dəki işlərimizdən, onun nəcib və xeyirxah fəaliyyətindən, hamımızı maraqlandıran məsələlərdən söhbət açdıq, səmimi fikir mübadiləsi apardıq. Axırda mən onu Bakıya dəvət etdim. Baş katib dedi ki, SSRİ-də səfir işlədiyi zaman Bakıda olmuşdur. Respublikamız, xalqımız haqqında xoş xatirələr onun qəlbində silinməz izlər buraxmışdır. Ertəsi gün mən Peres de Kuelyara Nizaminin nəfis şəkildə buraxılmış kitabını və əllə toxunmuş suvenir xalça hədiyyə göndərdim".

Elmira xanım kitabında qeyd etdiyi kimi, BMT-nin iclaslarından başqa, bu beynəlxalq təşkilatın kitabxanasında da Azərbaycan həqiqətlərindən danışmış, oxucu suallarına sərrast cavab vermişdir: "BMT kitabxanası 400 yerlikdir. Həmin gün auditoriyada bütün yerlər tutulmuşdu. Adamların bura gəlməkdə məqsədlərini bilmək çətin deyildi. Görüşlər zamanı nəinki öz inamını möhkəmlətmək naminə, bəzən daha çox başqalarının inamını qırmaqdan ötrü böhtan səciyyəli suallar ortaya atılır və çıxışlar olur. Mən belə hallarla az qarşılaşmamışam. Ümumdünya gənclər festivallarında və beynəlxalq gənclər məclislərində, xarici nümayəndələrlə ölkəmizdə olan görüşlərdə, xüsusən də xaricə səfərlər zamanı. İstər dostlar üçün, istərsə də bədxahlar üçün eyni bir məqbul danışıq tərzi var: düzünü danışmaq. Xalq yaxşı deyir: düz əyrini kəsər. Əvvəllər təcrübəsiz mühazirəçilər, müsahibələr, lap elə adi vətəndaşlar xarici ölkə nümayəndələrilə danışmaqdan bəzən ehtiyat edirdilər. Buna görə də, mənim iştirak etdiyim məclislərdə həmin natiqlərin necə çıxılmaz vəziyyətlərə düşdüklərinin, pərt olduqlarının, yersiz inad göstərdiklərinin az şahidi olmamışam: "Sizin ölkənizin nə kimi çətin problemləri var?", "Siz dolanışığınızdan tam razısınızmı?", "Ölkənizdə uşaqlar üçün abad sinif otaqları çatışırmı?", "Xidmət işlərindən razısınızmı?"... Bunlara, hətta bunlardan da açıq-saçığına, böhtan xarakteri daşıyan suallara cavabın üç yolu var. Birincisi, cavab verməmək, ikincisi, ancaq nailiyyətləri göstərmək... Ən düzgünü isə həqiqəti deməkdir, necə varsa, onu söyləmək".

Elmira Qafarova Nyu-Yorkda heç nədən və heç kimdən qorxmadan-çəkinmədən hamı ilə görüşüb söhbət etmişdi. "Amerika görüşləri" kitabında oxuyuruq: "Mühazirə qurtarandan sonra dəhlizdə və yolda mənə qəribə suallar verilirdi. Bu suallar arasında xoş niyyətlə verilənlər əksəriyyət təşkil edirdi. Belə adamlarla danışmaq xoş idi.

Mühazirədən sonra "Azərbaycan... Azərbaycan..." sənədli filmi göstərilirdi.

Film maraqla qarşılandı, alqışladılar. Orta yaşlı bir qadın mənə yaxınlaşdı və soruşdu: "Film xoşuma gəldi. Gözəl ölkəniz var. Hər yerdə coşğunluq hiss olunur. Mən belə həyatı xoşlayıram. İnsan daim hərəkətdə olmalıdır... Bilirsiniz, bir şeyi başa düşmədim. Siz uzaq keçmişdə qazanılmış, məsələn, ədəbi bir uğuru da Sizin inqilab yaşadığınız əsrdə olub?"

Elmira xanım bu sualın cavabında həmsöhbətini başa salır ki, Azərbaycan xalqı ta qədim dövrlərdən mədəni inqilabın beşiyi olmuşdur. Müəllif yazır: "Bir misal söyləməyə imkan tapdım. Dedim ki, dünyanın böyük əbədi siması Nizami fars dilində yazdığına görə, doğulduğu, ömründə bir dəfə də doğma yurdunun sərhədlərindən kənara çıxmadığı halda, onu Azərbaycan şairi hesab etmirdilər. Bu həqiqət inqilabdan sonra ədəbiyyatşünaslıq elminin, ölkəmizdə həyata keçirilən ədalətli mədəni siyasətin sayəsində öz yerini tutdu. İndi bütün dünya Azərbaycan klassikinin zəngin irsini və bu gün də müasir səslənən çox qiymətli yaradıcılığını öyrənir, sevir. Təkcə bunun üçün - əhalisinin sayına və ərazisinin kiçikliyinə görə o qədər də fərqlənməyən bir ölkə və xalq böyük xalq adlandırıla bilərsə, biz bundan necə danışmaya bilərik, bununla, necə fəxr etməyə bilərik. Belə misallar saysız-hesabsızdır. Həmsöhbətimin ikinci sözü mənə xüsusilə xoş gəldi: "Mən onda Nizaminin əsərlərini tapıb oxuyaram..."

(ardı var)

Teyyub QURBAN

Ekspress. - 2013.- 7-9 dekabr.- S.15.