Təhsil islahatları
zamanın tələbidir
Finlandiyada tədris
zamanı əsas ona fikir verilir ki, uşaq bilik öyrənəndə
özünü xoşbəxt hiss etsin
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 oktyabr 2013-cü il tarixli sərəncamı ilə təsdiq olunmuş "Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası" ictimai fikirdə geniş reaksiyaya səbəb olmuşdur. Bu da təsadüfi deyil. Təhsil sisteminin inkişafı ölkənin gələcəyi, iqtisadi-siyasi perspektivləri, habelə hər bir ailə və vətəndaşın həyati maraqları ilə sıx bağlı olduğundan bütün cəmiyyətin diqqət mərkəzindədir.
Strategiya respublikanın hazırkı siyasi, iqtisadi, sosial-mədəni durumu, beynəlxalq mövqeyi, hədəfləri, təhsilin ictimai yüksəliş amili kimi qlobal əhəmiyyəti, bu sahədə mövcud təcrübə və tendensiyalar nəzərə alınaraq tərtib edilmişdir və həqiqətən də, təkmil bir sənəd təsiri bağışlayır. Sənəddə deyilir: "Ölkə qarşısında duran növbəti strateci vəzifə sosial-iqtisadi həyatın daha da modernləşdirilməsi və qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə uyğunlaşdırılması yolu ilə davamlı iqtisadi inkişafın təmin edilməsi və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsindən ibarətdir. Bunun üçün prioritet istiqamət ölkə iqtisadiyyatının dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının sürətləndirilməsi ilə yanaşı, insan kapitalının inkişafı, şəxsin müasir bilik və bacarıqlara yiyələnməsinin təmin edilməsidir".
Göründüyü kimi, təhsil sisteminin başlıca vəzifəsi ölkədə iqtisadi inkişafla, bu sahə üzrə beynəlxalq trendlərlə sıx əlaqədə götürülür ki, bu da müsbət haldır.
Məlumdur ki, bu gün bütün dünyada ümumi səciyyə daşıyan ənənəvi təhsil sistemi industrial sosial-texnoloji ukladla birgə yaranmış və bu ukladın inkişaf meyillərinə uyğun şəkildə təkamül etmişdir. Burada hər şey ölkələrin iqtisadi potensialının yüksəldilməsinə, maddi sərvətlərin və rifah halının davamlı artırılmasına yönəldilir. Ötən əsrin 60-cı illərində amerikalı professor Dennison "İqtisadi artıma müxtəlif amillərin təsiri" adlı fundamental əsərini yazanda təsir amilləri sırasında birinci yerdə əmək, ikinci yerdə fiziki kapital dururdu, təhsil yalnız üçüncü yeri tuturdu. İndi isə təhsil ön mövqeyə çıxmışdır və alimlərin fikrincə, bu, artıq həmişəlik belə olacaqdır. Qeyd edək ki, Azərbaycan pedaqoji fikrinin mənbəyində duran sovet məktəbi ənənəvi industrial sistemin təzahür formalarından biridir və dövlət strategiyasında həmin sistemin təkmilləşdirilməsi xəttinin əsas götürülməsi təhsildə varislik prinsipinin gözlənilməsi baxımından doğru yoldur. Amma bu gün artıq postindustrial texnoloji uklada keçid müşahidə olunur və bu, yeni qlobal çağırışlara meydan açır. Sevindirici haldır ki, strategiyada yeni reallıqlar da inikasını tapmışdır. Üçüncü bir tərəfdən, bu həm də qabaqlayıcı bir sənəddir, mahiyyətcə proqram xarakteri daşıyır: təhsil cəmiyyətin inkişafına müxtəlif iqtisadiyyat sahələri üçün kadr hazırlanması yolu ilə yardım etsə də, müasir iqtisadiyyat əvvəlki dövrdəkindən köklü surətdə fərqlənir və zaman keçdikcə bu fərqin daha da artacağı aşkar görünür. Təhsil sistemi isə Azərbaycanda hələ də iqtisadiyyat və cəmiyyətlə həqiqi fikir və davranış mübadiləsi sisteminə inteqrasiya olunmayıb; qloballaşan, diversifikasiya olunan müasir iqtisadiyyatın və bütövlükdə cəmiyyətin tələbləri ilə ayaqlaşa bilmir. Halbuki təhsil bu gün həm də sabahkı innovasiyalı gerçəkliyin yaradılması üçün məsuliyyət daşıyır. Prioritet iqtisadi sahələr üzrə sadəcə muzdlu işçilər yox, qarşıya sistemli və mürəkkəb məsələlər qoyub, onları həll etməyi bacaran, ehtiyac duyulan istehsalat və müəssisələr qurmaq iqtidarında olan mütəxəssislər hazırlanmalıdır. İnnovasiyalar elə ideyaların axtarılması və inkişaf etdirilməsidir ki, bunların köməyi ilə fundamental elmi kəşfləri real iqtisadi tələbatı təmin edə biləcək məhsullara çevirmək mümkün olsun. Bunun üçün təhsil ictimai həyatın, ilk növbədə iqtisadiyyatın inkişaf templərini qabaqlamalı, orta və uzaqmənzilli perspektivləri qabaqcadan görməli və vaxtında bunların layihələndirilməsi ilə məşğul olmalıdır. Keyfiyyətli təhsil sistemi qərarlaşan ölkələrin təcrübəsi sübut edir ki, o, sadəcə cari istehlak tələbatlarına işləmir, gələcəyin optimal modelini qurur, əmək və istehlak bazarını proqnozlaşdırır, tələbatları formalaşdırır, istiqamətləndirir və bu yolla sabahkı iqtisadiyyatın inkişafına stimul verir.
Effektiv
iqtisadiyyatın, rəqabət qabiliyyətli istehsal sahələrinin
yaradılması, dövlətin inkişaf etdirilməsi
üçün yeni tipli insanlara böyük ehtiyac var.
Çağdaş dünyada ən kəskin rəqabət də
elə müstəqil qərar vermə və fəaliyyət
göstərmə, səbəb-nəticə kateqoriyaları
ilə yaradıcı düşünmə, geniş mənada
dizayn və layihələndirmə, özünükamilləşmə,
yüksək təşəbbüskarlıq, eyni zamanda,
adaptivlik qabiliyyətinə malik olan, daha bir sıra zəruru tələblərə
cavab verə bilən insanlar uğrunda gedir. Bu insanın
ümdə xüsusiyyətləri müstəqillik,
yaradıcı düşüncə, quruculuq qabiliyyətidir.
Bunlar isə yalnız sərbəst və azad yaradıcı
mühitdə formalaşa bilər. Dünya Bankının tədqiqatlarından
aydın olur ki, sovet tipli məktəb (bizim məktəb də
mənşə etibarilə bu tipə aiddir) dünya üzrə
ən çox təsisatlaşmış və intizam
baxımından ən sərt məktəbdir. O həm də
darıxdırıcı və cansıxıcıdır,
uşaq və yeniyetmələrdə elmə, təhsilə həvəs
oyada bilmir. Təhsil bəsit əzbərçiliyə və
yadda saxlamağa istiqamətləndiyindən imtahanlar əsl dəhşət
və stress mənbəyinə çevrilir. Bütün
dünyada çalışırlar ki, təhsil alanlar müstəqil
işləməyə, informasiya əldə etməyə
öyrəşsin, alınan məlumatları sərbəst
şəkildə təhlil və emal etsin, müvafiq nəticələr
çıxara bilsin. Biz isə Komenski məktəbinin
başlıca prinsipinə sadiq qalaraq, hələ də məktəbliyə
zəif və bacarıqsız varlıq, müəllimə isə
onun qüdrətli hamisi kimi baxmaqda davam edirik. Amma unuduruq ki, məktəb
artıq ötən əsrin birinci yarısında olduğu
kimi, yeganə informasiya kanalı deyil. Mühit, İnternet,
televiziya, digər media resursları müəllimin
uşağa "ağıl öyrətməli olan
böyük" obrazını ciddi şəkildə
korroziyaya uğratmışdır. Sinif-dərs sistemi bir
çox hallarda bu rəqabətə davam gətirmir. Müəllimlər
isə bir ucdan intizamın sərtləşdirilməsini istəyir,
məktəblilərdən itaətkarlıq tələb edirlər.
Halbuki bu gün öz inkişaf səviyyəsinə
görə Amerika və Avropaya yaxınlaşmaqda olan Asiya
ölkələrində, xüsusilə də, Çində
təhsil prosesi azad və psixoloji baxımdan çox rahat
simulyativ oyunlar vasitəsilə aparılır. Hər şey ona xidmət edir ki, şagird maksimal həcmdə
bilik mənimsəsin, amma gərginlik keçirməsin. Misal üçün, Tayland məktəblərində
aşağı siniflərdə dərslər cəmisi 20 dəqiqə,
fasilələr isə 1 saat davam edir. Elə
Avropanın özündə də məktəb bizdəkindən
"yumşaq"dır. Finlandiyada tədris
zamanı əsas ona fikir verilir ki, uşaq bilik öyrənəndə
özünü xoşbəxt hiss etsin. Biz
isə onu nəyin bahasına olursa-olsun dərs oxumağa məcbur
edirik. Bu gün Qərb dünyasında
uşaqların əksəriyyəti coğrafiyanı Discovery
proqramı üzrə öyrənir. Sadə,
sürətli və anlaşıqlı bir yoldur.
Başqa mütərəqqi üsullar da az
deyil, bunlar barədə də bəhs edəcəyik.
Tələbələrin istər
ölkə daxilində, istərsə də xaricdə bir ali məktəbdən, bir fakültə və
ixtisasdan başqasına rahat şəkildə keçə
bilməsi, istədikləri kursları seçməsi olduqca
vacibdir. İşəgötürənlər ali
məktəb məzunları qarşısında get-gedə
daha geniş və ciddi tələblər qoyurlar. Səbəb
aydındır: müasir şirkətlərə polivalent
mütəxəssislər, yəni, istehsalat fəaliyyətində
müxtəlif məsələləri eyni ustalıqla həll
etməyə qadir olan mütəxəssislər
lazımdır (artıq sovet dövründəki dar
ixtisaslaşmadan imtina olunur). Bu halda məzunun
malik olduğu bacarıqlardan biri əsas götürülməli,
qalanları isə ona əlavə rolunda çıxış
etməlidir. Mütəxəssislərin qənaətinə
görə, polivalent mütəxəssislər hazırlamaqdan
ötrü 2-3 ali təhsil almağa ehtiyac
yoxdur. Kifayətdir ki, tələbəyə
qonşu fakültə və universitetlərdə
ayrı-ayrı kursları dinləmək imkanı
yaradılsın. Tarixən müxtəlif
Qərb universitetlərində belə bir təcrübə
sınaqdan keçirilmiş və özünü
doğrultmuşdur. Bizdə isə bu, hələlik
mümkün deyil.
Azərbaycan iqtisadi
inkişafının ən qüdrətli mərhələsinə
qədəm qoyur. İldən-ilə,
aydan-aya böyüyən və güclənən iqtisadiyyatımızın
dünya sisteminə inteqrasiya olunması təhsil
üçün mahiyyətcə yeni bir situasiyadır. Beynəlxalq əmək bölgüsündə
iştirak, qlobal əmək bazarının, habelə
ildırım sürəti ilə inkişaf edən elmi-texniki
tərəqqinin reallıqları mütəxəssis
hazırlığında (ilk növbədə texniki sahələrdə
çalışacaq mütəxəssislərin) yeni
konsepsiyalar işlənilməsini şərtləndirir. Bir tərəfdən elm və texnika inkişaf etdikcə
biliklərin istehsalı, mənimsənilməsi və istifadə
edilməsi üçün daha yüksək intellektual qabiliyyətlər
tələb olunur. Bu tələb durmadan
yüksəldikcə, onu ödəməyə qadir olan
kontingent azalır. Paradoksal olsa da,
faktdır. Digər tərəfdən ali
təhsillə ali məktəbdən sonrakı təlim
arasında kəmiyyət-keyfiyyət nisbəti dəyişir,
müvafiq diplom və sertifikatlar isə ömürlük professional
statusa təminat vermir. Üçüncü bir
tərəfdən alimlərin hesablamalarına görə, bu
gün insan artıq həyatı boyunca fəaliyyət
sferasını orta hesabla 13 dəfə dəyişir.
Sevindirici haldır
ki, təhsil sisteminin çox geniş spektri üzrə səmərəli
müzakirə üçün imkan verən dövlət
strategiyasında sadalanan problemlərlə əlaqədar məsələlər
də nəzərdən
qaçırılmamışdır. Fitri
bacarıq və istedadların erkən yaşlarından müəyyənləşdirilib
bütün təhsil prosesi boyunca (məktəbəqədər-ümumi-peşə
təhsili-universitet) dəstəklənməsi bu sırada
xüsusi yer tutur.
İlk əvvəl
mütləq qeyd etməliyik ki, bütün dünya cəmiyyətlərinin
resurs xarakterli ən böyük ehtiyaclarından olan istedadlar
məsələsi hər zaman Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin diqqət
mərkəzində olmuşdur. Bu prinsipial
məsələdə dövlət rəhbərinin göstərdiyi
örnək xalqımızın daha işıqlı gələcəyi
naminə hamımızı, ilk növbədə təhsil
işçilərini ciddi düşündürməlidir.
Bu ümummilli məsələnin həllinə
erkən yaşlardan və uşaqların zehninin inkişaf etdirilməsi
ilə paralel başlanılması daha məqsədəuyğundur.
Psixoloqlar iddia edirlər ki, həyatın
müxtəlif mərhələlərində insanın təfəkkürü
müxtəlif intensivliyə malik olur və müxtəlif
istiqamətlərə yönəlir. Təbiət
insana uşaqlıq dövründə yaşlılar
üçün təsəvvürəgəlməz templərlə
bir neçə dil öyrənmək, mücərrəd məfhum
və təzahürlər arasında münasibətləri dərk
etmək, emosiyaları bir anda görünən əyani
obrazlara çevirmək və bütün bunları oyun əsnasında
həyata keçirmək qabiliyyəti verib. Uşağa əşyalar, obrazlar və hadisələr
arasında əlaqə tapmaq ehtiyacı xasdır və bu da
öz ifadəsini sonsuz sual axınında tapır. Məşhur
tədqiqatçı Masaru İbuk erkən tərbiyə nəzəriyyəsindən
bəhs edən kitabında yazır: "2, 3 və ya 4
yaşında insan elə şeyləri asanlıqla mənimsəyir
ki, sonradan həmin şeyləri ya çətinliklə
öyrənir, ya da öyrənə bilmir. Uşaqlarda
güclü ünsiyyət və böyüklərin demək
istədiklərini anlamaq qabiliyyəti var. Onlar həmişə
oxumağa, öyrənməyə hazır olurlar". Lakin alimlər onu da qeyd edirlər ki, təbiət
insana hər bir hədiyyəsini məhdud müddətə bəxş
edir. Böyüdükcə uşaqlarda dərrakə
öz zirvəsinə çatır, 6-7 yaşlarında isə
onların əlaqə axtarmaq ehtiyacı ("nə
üçün?" və "necə?" sualları) nəzərəçarpacaq
dərəcədə zəifləyir. Əgər
bu ehtiyac həmin vaxtacan xüsusi tərbiyə ilə möhkəmləndirilməyibsə,
onların yaradıcılıq qabiliyyəti aşağı
olur. Deməli, istedad və müstəsna
zehni bacarıqların aşkarlanmasına məhz 6-7
yaşına qədər başlamaq daha effektiv
sayılmalıdır.
İnsanın Potensial
İmkanlarının İnkişafı İnstitutunun
(Filadelfiya, ABŞ) direktoru Qlen Dauman körpəlikdən
istedadları kəşf olunmuş uşaqların 2-3
yaşında mürəkkəb gimnastik hərəkətlər
etdiklərinə, üç dildə kitab oxumalarına, at
çapmalarına, skripka və royalda virtuozcasına ifa etmələrinə
şahid olduğunu yazır. Deyilənlər də
sübut edir ki, bağça, sonradan isə məktəb
yaradıcı inkişafın ilkin mənbələri rolunu
oynamalı, uşaqların yaradıcı qabiliyyətlərini
oyatmalı və cilalamalı, qeyri-formal təhsil isə
yaradıcı təfəkkürün inkişafına dəstək
verməlidirlər. "Azərbaycan
Respublikasında Təhsilin İnkişafı üzrə
Dövlət Strategiyası"nda istedadların müəyyənləşdirilməsi
və inkişafı məsələrinə geniş yer
ayrılması təqdirəlayiqdir. Təkcə onu
xatırlatmaq yetər ki, sənədin 7-ci ("Strateji hədəflər
və tədbirlər") bölməsində istedadlı
uşaqlar üçün xüsusi inkişaf
proqramlarının hazırlanması (1.2.3. bəndi),
istedadın erkən yaşdan aşkar olunması,
inkişafı və dəstəklənməsi üzrə
sistemin yaradılması (2.4.), istedadın aşkar edilməsi
üzrə qabaqcıl beynəlxalq təcrübəyə
uyğun diaqnostik metodikaların, psixometrik vasitələrin
hazırlanması və tətbiq edilməsi (2.4.1), hər bir
istedadlı təhsil alan üçün fərdi inkişaf
proqramlarının müəyyənləşdirilməsi,
onların fərdi plan əsasında hazırlanması (2.4.2)
kimi tədbirlər nəzərdə tutulur. Bu
sıraya respublika fənn olimpiadaları ilə bağlı təkliflər
də əlavə oluna bilər. Fikrimizcə, bu
olimpiadalarda tapşırıqlar istedadların müəyyənləşməsinə
yönəldilməli, iştirak etmək istəyən hər
bir məktəbliyə öz bilik və
bacarığını nümayiş etdirmək
üçün şərait yaradılmalı, qaliblərin və
mükafatçıların sayı artırılmalı və
onlar təxirə salınmadan ali məktəblərin
müvafiq kafedralarında yüksək ixtisaslı alimlərin
himayəsinə verilməlidirlər. Burada bir məsələ
də unudulmamalıdır. Əsas o deyil
ki, uşaq tez bir vaxtda parlaq istedadı nəticəsində
böyük uğurlara imza atsın (əlbəttə, bu,
ideal variant olardı). Əsas onun ilkin
yaradıcılıq vərdişlərinə yiyələnməsi,
yaradıcı düşüncənin əsaslarını əxz
etməsidir. Əgər bu təfəkkür
tərzi tərbiyə vasitəsi ilə aşılansa,
uşağın gələcək həyatında bu təməl
üzərində mühüm irəliləyişlər edəcəyinə
ümid bəsləmək mümkündür. Universitet həyatında bu bacarıq ən müxtəlif
istiqamətlərdə - fikrini səlis ifadə etməkdən,
mövqeyini düzgün əsaslandırmaqdan tutmuş fiziki,
tibbi və riyazi ehkamların şübhə altına
alınmasına qədər geniş bir diapozonda istifadə
edilə bilər. Ümumi
qanunauyğunluqlardan konkret hallar üçün xüsusi,
detallaşdırılmış nəticələr
çıxarmağı bacarmaq, həyati situasiyalarda əsas
olanla ikinci, üçüncü dərəcəli məsələləri
ayırd edə bilmək də müasir dövrdə xüsusi
bir istedaddır. İstənilən halda
belə yeniyetmələrin cəmiyyətə fayda vermə
ehtimalı nisbətdə xeyli yüksəkdir.
İndi gələk
strategiyada müasir təhsilin formal (kütləvi, ənənəvi),
informal (özünütəhsil yolu ilə biliklərə yiyələnmə)
və qeyri-formal formaları haqqında müddəalara və
yeni təhsil texnologiyaların tətbiqi məsələlərinə.
Sənədin ən böyük məziyyətlərindən
biri ilk dəfə olaraq, ömür boyu təhsil məsələsinin
prinsipial şəkildə qoyulması və müxtəlif təhsil
formaları, yeni informativ texnologiyalarla əlaqələndirilməsidir.
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi,
yaşadığımız dövr müasir insanı formal təhsillə
təhsilin digər formaları arasında optimal nisbəti
müəyyən etmək, fəaliyyət istiqamətlərini
ömür boyunca bir neçə dəfə dəyişməyə
hazır olmaq kimi vəzifələrlə qarşı-qarşıya
qoyub. Bizim orta statistik vətəndaş isə
40-50 yaşlarına qədər gəncliyində əldə
etdiyi təhsil hesabına müəyyən işdə
çalışır və ömründə ən yüksək
əməkhaqqını da bu vaxta qədər qazanır.
Bundan sonra isə əgər ixtisas dərəcəsini
təkmilləşdirmirsə, artıq elm və texnikanın
yeni nailiyyətlərindən geri qalmağa və gənclər
tərəfindən sıxışdırılmağa
başlayır. Bu zaman onun qarşısında iki
çıxış yolu qalır: ya biliklərini zənginləşdirmək,
ya da peşəsini və işini dəyişmək. Belə bir şəraitdə fasiləsiz təhsil
institut və mexanizmlərinin, ömür boyu təhsil
infrastrukturunun yaradılması kimi məsələlər
aktuallaşır.
Ötən əsrin
80-ci illərində Amerikada görkəmli sosioloq P.Allman tərəfindən
irəli sürülmüş "fasiləsizliyin kəsilməsi"
(discontinuity hypothesis) fərziyyəsi təhsilin fasiləsizliyi
və ömür boyu təhsil konsepsiyasını elmi cəhətdən
əsaslandırdı. O vaxta qədər bütün
dünyada belə bir fikir hökm sürürdü ki, insan
aktiv təhsillə yalnız gənc yaşlarında məşğul
ola bilər. P.Allmanın fərziyyəsi
bu düşüncəni, bu həyat tərzini alt-üst etdi.
Alim belə bir nəticəyə gəlmişdi
ki, ömür boyu təhsil almaq yetkin şəxslərin gələcək
inkişafına aparan ən etibarlı vasitədir. Elmin yeniliyindən xəbər tutan təqribən 23
milyon amerikalı yaşlı insan 1984-cü ildə yenidən
təhsil almağa başladı. Hazırda
beynəlxalq pedaqoci dairələrdə ömür boyu təhsil
amilinə daha geniş kontekstdə baxılır. Bu, artıq mütəmadi peşə dəyişməsi
prinsipi kimi yox, insan qarşısında açılan
üfüqlərin daimi genişləndirilməsi, bilik və
vərdişlərin dərinləşdirilməsi zərurəti
ilə izah olunur. Təhsilin fasiləsizliyinə
yönəlmiş metodların insanları yeni həyat səviyyəsi,
daha yüksək keyfiyyətli həyatla təmin etdiyi nəzərə
alınaraq, belə metod və üsullar da vaxtaşırı
yenilənir. ABŞ-ın İndiana ştatı
universitetinin müəllimi Kertis Bonkun "Açıq
dünya: veb-texnologiya təhsil sferasını necə dəyişir"
adlı kitabında bu məsələlər geniş şərh
olunub. Bonk əmindir ki, ödənişsiz onlayn video təhsil
növü istənilən şəxs üçün
görünməmiş imkanlar açır. Nəhəng
bir virtual sinfi xatırladan bu "İnternet
akademiyası"nda eyni zamanda 1 milyondan çox tələbə
texniki və işgüzar bilik və vərdişlər mənimsəyir.
Yeni texnologiyalar ənənəvi üsulla oxumaq
imkanında olmayan yaşlı insanların, əlillərin, həmyaşıdları
ilə ayaqlaşa bilməyən şagirdlərin həyat tərzini
köklü surətdə dəyişmiş və onlara əlverişli
imkanlar yaratmışdır. K.Bonkun yazdığına
görə, təkcə ABŞ-da artıq on minlərlə adam bu üsulla təhsil alır. O, kitabında
Xan Akademiyasının kitabxanasını misal göstərir -
hazırda orada hesabdan tutmuş fizikaya, tarixdən tutmuş
maliyyəyə qədər bütün fənlər üzrə
2500-dən artıq pulsuz video-mühazirə yerləşdirilmişdir.
Cisco akademiyasının 1997-ci ildən həyata
keçirdiyi qeyri-kommersiya xarakterli şəbəkə, habelə
"Apple" şirkətinin internet vasitəsi ilə tətbiq
etdiyi məktəb proqramları çərçivəsində
dünyanın bütün guşələrində yerləşən
təhsil müəssisələrinə pulsuz olaraq təhsil və
imtahan materialları, habelə təlimatçılıq dəstəyi
göstərilir.
"Distant təhsil",
"elektron təhsil" və bu kimi müxtəlif adlar verilən
yeni internet texnologiyaları tədris müəssisələri
tərəfindən şəbəkədə portalların
yaradılmasını, burada yerləşdirilən tədris
materiallarına giriş verilməsini (açıq, qismən
açıq, yaxud da pullu ola bilər) nəzərdə
tutur. Adətən, portallar illüstrasiyalı mətnlərdən
ibarət olur və video-audio materiallarla zənginləşdirilir.
Kompüter qrafikası ilə modelləşdirilən
sınaqlar, müxtəlif elmi sxem və proseslər
uşaqların keçilən mövzuları əyani şəkildə
qavramasına xidmət edir. Dərs
zamanı və sonra çalışmalar, təkrarlamaq və
yadda saxlamaq üçün tapşırıqlar verilir.
Şagirdlər həmin
tapşırıqları edir və yoxlamaq üçün
on-line recimdə müəllimlərinə göndərirlər.
Bu yeni təhsil növünün bir
üstünlüyü də şagirdlərin fərdi istək
və tələblərinin nəzərə
alınmasıdır. Elm sübut edir ki, məktəb
yaşlı uşaqlar da bütün insanlar kimi, günün
bütün vaxtlarında deyil, müəyyən saatlarında
fəal olurlar.
Elektron təhsil
müəyyən fənn və mövzuların müzakirəsi
məqsədi ilə sosial şəbəkələrdə də
aparıla bilir. Bunu personal təhsil
növü adlandırırlar. Adları
oxşar olsa da, fərdi və personal təhsil növləri
başqa-başqadır. Fərdi təhsildə təhsil
alana kimsə kənar şəxs (müəllim,
təhsil verən) rəhbərlik edir, onun üçün fərdi
tədris prosesi təşkil olunur. Personal təhsildə
isə insan öz təhsilini müstəqil şəkildə
qurur, nəyə maraq göstərirsə, onu öyrənir.
Dərs yoldaşlarını da eyni fənlərə
maraq göstərənlərin içindən özü
seçir. Əlbəttə, şəbəkə
təhsili formal təhsilin yerini vermir. O, daha çox
yardımçı rol üçün münasibdir. Nəzərə alsaq ki, ənənəvi təhsil
sistemində öyrədilən biliklər tez köhnəlir,
aydın olar ki, formal və informal (bu halda şəbəkə
növlü) təhsilin birləşməsi yolu ilə
yüksək nəticələr almaq ehtimalı daha
böyükdür. Yaşadıqları cəmiyyətin
təkmilləşdirilməsini biznes maraqlarından
üstün tutan (Amerikada ali təhsil əsas
etibarilə pulludur) ABŞ universitetləri son illərdə
öz tədris materiallarını internetdə yerləşdirmişdir,
hər bir şəxs həmin zəngin məxəzlərdən
istifadə etməklə özü üçün müstəqil
təhsil kursu yaratmaq iqtidarındadır. Bu isə
eyni zamanda elm və biliklərin inkişafı
üçün də geniş üfüqlər
açır.
Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, informativ kommunikasiya texnologiyalarına əsaslanan
yeni interaktiv təlim metodlarına münasibət hələlik
heç də birmənalı deyil. Texnoloji yeniliklərin
fəal müdafiəçisi və hamisi olan
"Maykrosoft" şirkətinin dünya şöhrətli
yaradıcısı və sahibi Bill Geyts bu il
Ümumdünya Davos İqtisadi Forumundakı
çıxışında distansion metodun təhsilin
inkişafında hərəkətverici qüvvəyə
çevriləcəyinə inamını ifadə edib. Harvard universitetinin fəxri prezidenti Larri Sammers belə
düşünür ki, bu metod minlərlə yeni ideyanın
gerçəkləşməsi üçün nəhəng
bir potensialdır. Elektron, distant təhsilin
əleyhdarlarının başlıca arqumenti bundan ibarətdir
ki, müəllimlə tələbə arasında mənəvi
bağlılığı heç bir əlavə təlim
kursu, heç bir texnologiya əvəzləyə bilməz.
Çünki bu canlı, qarşılıqlı
yaradıcılıq prosesində informasiya mübadiləsindən
daha çox dünyanı dərketmədə qazanılan
şəxsi təcrübə və düşüncə tərzi
ötürülür, nəzəri biliklərin praktiki tətbiqi
sahəsində vərdişlər aşılanır...
Üçüncü
bir mövqe onlayn təhsilə mötədil münasibət bəsləyən,
lakin onun əyani təhsili əvəzləyəcəyinə
inanmayanlara məxsusdur. Onların fikrincə,
bu innovasiyalar yalnız mütəxəssislərin yenidən
hazırlığı, ixtisasartırma, fərdi, yaxud
ömür boyu təhsil sahələrində müsbət təsir
göstərə bilər. Əlbəttə, bu fonda bizim Təhsil Strategiyasında texnoloji
yeniliklərin açıq şəkildə təqdir edilməsini
və stimullaşdırılmasını mütərəqqi
hal kimi qiymətləndirməmək olmur. Lakin həqiqət
naminə, bir məsələni də
xatırlatmalıyıq. İş
burasındadır ki, sosioloqlar elektron təhsil
növünün məktəb yaşlı uşaqların
sosiallaşmasına ciddi maneələr yaradacağı haqda xəbərdarlıq
edirlər və bu xəbərdarlıqları da qulaqardına
vurmaq olmaz. Hazırda adi, ənənəvi
məktəb uşaqların həyatında sosial vakuum
yaranmasına imkan vermir, onların öz yaşıdları və
müəllimləri ilə canlı ünsiyyəti prosesində
əvəzolunmaz təcrübələr qazanmalarını təmin
edir. Elektron ünsiyyətin
dominantlığı şəraitində isə bu
imkanların məhdudlaşmayacağına təminat yoxdur.
Yekun olaraq əminliklə
söyləmək olar ki, təhsilin inkişafı üzrə
Dövlət Strategiyası milli təhsil sistemimizin və onun
vasitəsi ilə faktiki olaraq, bütün cəmiyyətimizin
yeniləşməsi ideyasını maddiləşdirən
fundamental nəzəri baza və ciddi fəaliyyət
proqramıdır. Bəli, Azərbaycanda təhsil
sistemi müasir iqtisadiyyatın tələblərinə
uyğun şəkildə dəyişməlidir və bu sahədə
islahat labüddür. Strategiya keçiriləcək
islahatların əsas konturlarını məharətlə
cızır və gələcək gərgin, məqsədyönlü
fəaliyyətin istiqamətləri haqqında ətraflı təsəvvür
yaradır. Etiraf edək ki, gözəl təsəvvürlərdir.
İndi qarşıda bu təsəvvürlərin
real işə çevrilməsi, deməli, imkanların son həddində
gərgin gündəlik əmək dayanır. Azərbaycanın 21-ci əsrdə hansı mövqeyə
yüksələcəyi məhz bu əməyin nəticələrindən
asılı olacaqdır.
Nizaməddin
MUSTAFA
Ekspress.-2013.- 17 dekabr.- S.10-11.