Rəqəmsal dünyanı proqramlarsız təsəvvür etmək olmur

İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf etdirilməsi

Son illərdə həyatımızın bütün sahələrində rəqəmsal sistemlərdən istifadə genişlənib. Müasir dövrümüzdə rəqəmsal sistemlə işləyən qurğu ilə təchiz edilməyən mexaniki vasitə tapmaq çətindir.

Rəqəmsal sistemlərlə təchiz edilən mexaniki vasitələrin idarəedilməsi daha da asanlaşıb, eyni zamanda həmin qurğular bu cür sistemlərin köməyi ilə daha çox funksiyanı yerinə yetirmək imkanına sahib olub. Beləliklə, həyatımıza, istehsal və xidmət sahələrinə rəqəmsal qurğuların daxil olması gündəlik fəaliyyətimizi xeyli sadələşdirib.

Rəqəmsal sistemləri belə dəyərli edən əsas cəhət onların proqramlaşdırma xüsusiyyətinə sahib olmasıdır. Hər bir elektron qurğunun təyinatı üzrə işləyə bilməsi üçün onun proqram təminatının olması vacibdir. Proqram təminatı olmayan ən sadə elektron qurğu belə verilən əmri icra edə bilməz, həmin qurğu tamamilə lazımsız əşyaya çevrilər. Günümüzdə rast gəldiyimiz sadə kalkulyatordan ən mürəkkəb kompüterlərə kimi bütün elektron vasitələr proqram təminatına, yəni onun üçün yazılan proqramlara möhtacdır.

Deməli, əslində həyatımızın daha da rahatlaşmasının əsas səbəbkarı proqramlardır. Elm-texnologiya inkişaf etdikcə nəinki yeni, həm də ənənəvi texniki vasitələrin idarəetmə qurğularında rəqəmsal sistemlərdən istifadə genişlənib. Günümüzdə məişətdə tez-tez rastlaşdığımız televizor, telefon, foto və video aparat, paltaryuyan və qabyuyan maşın, kondisioner, pultlar və s. kimi vasitələrin idarəetmə sistemi proqram təminatına sahib olan rəqəmsal sistemlərlə təchiz edilir.

Proqram təminatı üçüncə sözsüz ki, kiproqramlaşdırmaya ehtiyac var. Yəni, kimsə proqram yazmalıdır ki, qurğuları idarəedilməsi, müəyyən komandaları icra etməsi mümkün olsun. Bu tələblə əlaqədar olaraq son illərdə dünyada proqramçılara, proqramlaşdırmaya və cürbəcür proqramlara ehtiyac artır. Ümumi inkişaf istiqaməti göstərir ki, gələcəkdə bu sahə daha populyar olacaq.

Proqramların elektron qurğular üçün əhəmiyyətini kompüterlərdə daha aydın görmək olur. Arxitektura cəhətdən dünyada mövcud olan əksər kompüterlər arasında elə də böyük fərq yoxdur. Evdə istifadə etdiyimiz kompüterlə kosmik tədqiqatlarda istifadə olunan kompüterlər bir-birindən əsasən, yaddaş və sürətinə görə fərqlənir. Bəs, kompüterlərə bu qədər müxtəlif işlər yerinə yetirməsinə imkan verən nədir? Əlbəttə ki, kompüterləri təyinatına görə bir-birindən fərqləndirən əsas cəhətlər məhz proqramlardır. Proqram kompüterə hansı işlər görməli olduğunu bildirir. Proqramlarsız kompüter tamamilə yararsız bir əşyadır.

Kompüterdə əməliyyat sistemindən (Windows) tutmuş kalkulyatora qədər bütün vasitələr ayrılıqda bir proqramdır. Windows ən böyük proqramdır. Onun tərkibində isə minlərlə xırda proqramlar var. Antivirus, viruslar və s. kompüterdə bilinən hər şey ayrılırdı proqramdır.

Proqramı isə əlbəttə ki, proqramçılar tərtib edir. Bu iş son dərəcə çətin və məsuliyyətlidir. Proqramın hazırlanma prosesi, onun daxili strukturu və yerinə yetirilmə prosesi kifayət qədər mürəkkəb məsələlərdir və bu məsələlərlə məşğul olmaq təcrübə və yaradıcı bilik tələb edir.

Proqram dedikdə müəyyən şərtlərə və nizama görə lazım olan əməliyyatlar toplusu nəzərdə tutulur. Proqramlaşdırma da, proqram yazıb-yaratmaq da sənətidir. Müxtəlif problemlərin həll olunmasında proqramlar zəruridir. Yazılan proqramlar həyatımızın bir çox hissəsində bizə lazım olmaqda, işlərimizi asanlaşdırırı. Elə insan yoxdur ki, həyatı boyunca hansısa proqramla bilərək və ya bilməyərək təmasda olmasın.

Bəhs etdiyimiz hər proqramın yazılması üçünsə proqramlaşdırma dillərindən istifadə edilir. Bu dillər vasitəsi ilə yazılan məhsullar sırasında kompüterimizə yüklədiyimiz müxtəlif proqramları (Office, Photoshop, oyunlar və s.), mobil telefonlara yüklənən proqramları, paltaryuyan maşınların, bəzi nəqliyyat vasitələrinin (avtomobil, qatar, təyyarə kimi) və s. digər qurğuların avtomatik idarə edilməsi üçün yazılan proqramları göstərmək olar.

Kompüter və digər qurğulardakı sistemin "başa düşdüyü" yeganə dil isə maşın dilidir. Buna "maşin kodu" da deyilir. Maşının birbaşa başa düşəcəyi dillə proqram tərtib etmək, sonra isə onun düzgünlüyünü yoxlamaq çox çətindir. Çünki bunun üçün ya bütün komandaların kod və formatını yadda saxlamaq, ya da hər dəfə xüsusi cədvəllərdən istifadə etmək lazım gəlir. Kodlaşdırmada azacıq səlıqəsizlik, yazıda yanlışlıq, rəqəmlərin yerinin qarışdırılması gözlənilməz nəticələrə aparıb çıxarır. Yol verilən səhvi tapmaq da asan iş deyil, çünki proqramçının qarşısında az-çox aydın dildə yazılmış alqoritm deyil, rəqəmlər yığını durur.

Assembler proqramlaşdırma dili maşın dilinə ən yaxın proqram sayılır. Lakin assemblerlə proqramlaşdırma olduqca mürəkkəbdir və uzun-uzadı əməliyyat aparmaq lazım gəlir.

Proqramlaşdırma dillərinin asanlaşdırılması üçün son onilliklərdə xeyli təkmilləşdirmələr aparılıb. İlk addım kimi komandaların adi sözlərin qısaltmaları ilə göstərilməyə başlandı və bu məsələdə xeyli təkmilləşdirmə aparıldı. İdeya sadə olsa da, onun gerçəkləşdirilməsi yazılmış proqramların digər proqramçılar tərəfindən qavranılmasını asanlaşdırmağa, səhvlərin sayını azaltmağa, proqramçıların işini yüngülləşdirməyə imkan verdi.

Tədricən, dillər sadələşdirildi, daha zəngilləşdirildi və daha böyük proqramlar yazılmağa başlanıldı. Dillər nə qədər zənginləşdirilsə də istənilən dildə yazılan proqramın yenidən maşın dilinə çevrilməsi lazımdır. Bu işə kompilyasiya, onu həyata keçirən proqram isə kompilyator adlanır.

Hazırda da bu Assembler proqram dilindən istifadə edilir. Bi dil vasitəsilə effektiv və kompakt proqramlar yaradılır. Assemblerlərdən sistem proqramlarının, drayverlərin, kompüterin aparat resurslarına müraciət üçün və s. proqramların yaradılmasında istifadə edilir.

Digər tanınmış dillərdən C (Si)" proqramlaşdırma dilini göstərmək olar. Bu dil Bell laboratoriyasında yaradılıb və assembler dilini əvəz etmək üçün nəzərdə tutulub. Assemblerdən fərqli olaraq C konkret tip prosessordan asılı deyil.

C++ (si plas-plas) 1980-cı ildə Byörn Straustrup tərəfindən yaradılıb. Proqramın imkanları proqramçının işinin məhsuldarlığını artırırır. C++ C dilinin təkmilləşdirilmiş variantı da sayıla bilər.

C#(C Sharp) Microsoft.Net platformu ilə birlikdə təqdim olunan C ailəsinə aid yeni obyekt orientasıyalı dillərdən biridir.

Fortran - 1950-ci illərdə Cim Bekus tərəfindən yaradılan ilk kompilyasiya dilidir. Bu dildən hal-hazırda da bütün dünyada istifadə edilir. 2000-ci ildə Fortranın yeni versiyası yaradılıb.

CAL- Wouter Van Ooicen tərəfindən 16F84 ,16C84,16F877, Scenix SX18 ve SX28 kimi mikrokontrollerləri proqramlaşdırmaq üçün yaradılan dildir.

Cava 1990-cı illərdə Sun kompaniyası tərəfindən S++ proqram dili əsasında yaradılıb. Cava S++ proqram dili əsasında əlavələrin işlənməsini sadələşdirir və hazırda ən məhşur proqramlaşdırma dilidir.

Pascal - 1970-ci illərdə Niklaus Birt tərəfindən yaradılıb, Alqol dilinə daha çox oxşayır. Delphi- Pascal dilinin əsasında yaradılan dildir.

Cobol - 60-cı illərdə yaradılıb, iqtisadi sahədə, biznes məsələlərin həllində istifadə edilir. Bu proqramın operatorları adi ingilis cümlələrinə çox bənzəyir.

İnternetdə proqramlaşma dilləri isə fərqlidir. Onlara nümunə kimi

HTML - web-səhifələrin hazırlanmasında istifadə edilən populyar dildir.

XML - Həm insanlar həm informasiya əməliyyat sistemləri tərəfindən asanca oxuna biləcək sənədlər yaratmağa yarayan dildir.

PHP - (Hypertext Preprocessor) dinamik veb səhifələr yaratmaq üçün 1995-ci ildə yaradılıb.

Proqramlaşdırma sənətinin inkişafı, proqram məhsullarına tələbatın artması nəticəsində hazırda bu fəaliyyətin böyük bazarı da formalaşıb. Bu sahədə iri şirkətlər var. Belə şirkətlərdən ən böyüyü 1975-ci ildə təsis edilən "Microsoft" korporasiyasıdır. Şirkət proqram təminatı istehsalında dünya lideridir. "Microsoft" korporasiyası geniş çeşidli proqram məhsulları hazırlayır və istehsal edir. Onların arasında stolüstü və şəbəkə əməliyyat sistemləri, müştəri-server mühitləri üçün server tətbiqləri, istifadəçilər üçün stolüstü biznes-tətbiqlər və ofis tətbiqləri, interaktiv proqram və oyunlar, internet şəbəkəsində işləmək üçün vasitələr və hazırlama alətləri var.

"Microsoft" korporasiyasının məhsulları 80-dən artıq ölkədə satılır, Azərbaycan dili də daxil olmaqla 45-dən çox dilə tərcümə edilib və fərdi kompüter platformalarının əksəriyyəti ilə uyğundur. 2005-ci ildən Azərbaycanda fəaliyyət göstərən "Microsoft Azerbaican" şirkətinin başlıca fəaliyyət istiqaməti elektron idarəetmə, biznes inzibatçılığı və təhsil sistemi üçün yeni məhsulları tətbiq etməkdir.

Proqramlaşdırma sənətinin son illərdə inkişafı dünyada ona olan münasibəti də dəyişib. Bu sahə böyük hörmət və dayər qazanmaqdadır. Buradan irəli gələrək dünyanən əksər qabaqcıl ölkələrində Proqramçılar Günü qeyd edilir. Proqramçılar günü - bir "bayt" ın sahib ola biləcəyi 256 fərqli dəyərin tapılması səbəbiylə ilin 256-cı günü (normalda 13 sentyabr, artıq illərdə yəni fevral 29 gün olduğu illərdə 12 sentyabr) qeyd olunması təklif edilən gündür.

Rusiyada hətta bu gün rəsmi tətil günü elan edilib. Azərbaycandada həmin günün ayrıca qeyd edilməsi arzu edilir.

Yeri gəlmişkən bildirək ki, dekabrın 24-də "Microsoft Azerbaican" şirkəti proqramlaşdırmaya marağı artırmaq məqsədilə Bakıda informasiya texnologiyaları mütəxəssisləri və tələbələr üçün mobil və "bulud" proqramlaşdırmasına dair seminar təşkil edib. Şirkətdən bildirilib ki, seminarda "Windows Phone 8" əməliyyat sistemi üçün mobil əlavələrin yaradılması, mobil əlavələr üçün "Windows Azure Mobile Services" xidməti, universal API-nin yaradılması və "Microsoft Office Share Point" yeni paketi üçün əlavənin yaradılması kimi məsələlər müzakirə olunacaq.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress.-2013.-25 dekabr.-S.9.