Azərbaycanın domeni

İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf etdirilməsi

Ölkələrin internet kodları ölkə və ya müstəqil ərazi tərəfindən istifadə edilən domen kodlarıdır. Bu kodlar iki hərfdən ibarət olub, əksəri İSO 3166-1 alfa-2 ölkə kodlarına uyğun gəlir. Ümumiyyətlə 243 ölkə internet kodu var. Hər ölkə öz domen kodu üçün qaydalar təyin edir.

Domen - internet şəbəkəsində domen adları fəzasının sahəsidir. Domen adı dedikdə domenin simvolik adı nəzərdə tutulur. Domen adı bir domen daxilində istənilən hərf və rəqəm birləşməsi ola bilər. Domenin tam adı nöqtə ilə ayrılmış bütün domenlərin adlarından təşkil olunur və internetdə nəşr edilmış hər hansı veb-saytın ünvanını göstərir. Saytların rəqəm şəklində verilmiş İP ünvanlarını yadda saxlamaq çətin olduğundan, bu ünvanlar DNS sistemi vasitəsi ilə domen adlarla əvəz olunur. Bu da o deməkdir ki, domen ad - istənilən internet istifadəçisinin sayta müraciətinə şərait yaradan ünvandır və sayt sahibi olaraq, internet layihəsini həyata keçirmək üçün bir neçə şərt vacibdir. İlk olaraq layihənin mövzusunu seçməli və bundan sonra saytın birinci səviyyəli domen adını seçmək lazım gəlir.

Ekspert Vahid Qasımovun fikrincə, əgər 1993-cü ildə ölkədə domen adlarının sayı 500-dən aşağı, qeydiyyat qiyməti isə 500 dollar təşkil edirdisə, 2000-ci ildə bu göstəricilər müvafiq olaraq 1000-1500 və 100 dollar, 2007-ci ildə 3000 və 80 dollar, 2012-ci ildə isə 15000 və 80 dollar təşkil edib: "Göründüyü kimi, son 5-6 il ərzində domen adlarının sayı 5 dəfə artsa da, qiymət endirilməyib".

V.Qasımov əhali sayına görə Azərbaycanı Belarusla (9,5 mln. nəfər) müqayisə edərək bildirib ki, hazırda bu ölkədə 50 min domen adı mövcuddur, qeydiyyatın qiyməti isə 12 dollar təşkil edir: "Biz milli domen zonasında domen adlarının artırılmasını istəyiriksə, qeydiyyat qiymətini aşağı salmalıyıq və qeydiyyatı on-line şəkildə təşkil etməliyik".

Hər bir ölkə adına uyğun xüsusi domenə malikdir. Məsələn, AZ - Azərbaycanın internetdə qəbul edilmiş və BMT-nin Beynəlxalq Standartlar Qurumu tərəfindən təsdiq edilmiş domenidir. Funksional domenlər isə ).com, .org, .net, .info və s) internet resursunun fəaliyyətindən asılı olaraq müəyyən edilir: kommersiya saytları - COM, rəsmi dövlət saytları - GOV, təşkilat saytları - ORG, hərbi mövzuda saytlar - MİL, təhsil haqqında saytlar - EDU və s. kimi adlandırılırlar. Funksional domenlərin paylanması ilə əvvəllər yalnız İnterNic Beynəlxalq təşkilatı məşğul olurdusa, 1999-cu ildən domen adlarının qeydiyyatdan keçirilməsi ilə dünyada bir çox nüfuzlu təşkilatlar məşğul olmağa başladılar: GO DADDY, ENOM, NETWORK SOLUTIONS və s.

Domen adı mülkiyyət hüququnun obyekti deyil və alqı-satqı müqaviləsinin obyekti ola bilməz, domenin başqa fiziki və ya hüquqi şəxsə keçməsi yalnız sifarişçinın yazılı müraciəti əsasında həyata keçirilməlidir. İnternetin kütləviliyinin artması ilə ünvanlarla əlaqədar alver və sui-istifadələrin sayı çoxalmışdır. Problemin həlli üçün mexanizmlər işlənmiş və vasitələr təqdim edilmiş, eyni zamanda prinsipial xüsusiyyətlər göstərilib.

Təhlillər göstərir ki, domen adlarının ilkin təyinatı internet mühitində ünvanlaşdırma atributu, əmtəə nişanlarının, şirkət və digər qurumların adlarının daşıyıcısı olmasına baxmayaraq, bu gün qeyri-sağlam, ədalətsiz rəqabət vasitəsinə çevrilib. Bu məqsədlə aparılan araşdırmalar nəticəsində müəyyən olunub ki, Azərbaycana mənsub olan bəzi coğrafi adları, tarixi, mədəni və digər dəyərləri özündə əks etdirən domen adları müxtəlif ölkələrdə yaşayan xarici vətəndaşlar tərəfindən qeydiyyatdan keçirilib (www.azerbaijan.tv,www.azer.info, www.baku.net, www.baku.su, www.nakhchivan.net, www.sumqait.net,www.aghdam.com və s.).

Domen adlarının xarici vətəndaşlar tərəfindən qeydiyyata alınmasının bir sıra səbəbləri var. Birinci səbəb açıq ölkə kodlu domenlərlə (məsələn, *.ru, *.de, *.cn, *.tv, *.ws, *.cc və s.) adların alınması və qeydiyyatdan keçirilməsi üçün, demək olar ki, heç bir məhdudiyyətin olmamasıdır. Buna görə də informasiya müharibəsi, qazanc əldə etmək və s. məqsədlərlə nüfuzlu adamların adları, tarixi-mənəvi dəyərlər, coğrafi adlar, əmtəə nişanları, xidmət nişanları, şirkət və digər qurumların adları və s.-dən istifadə etməklə domenlər yaradılır (www.baku.tv, www.karabakh.us, www.baku.ru və s.). İkinci, yüksək səviyyəli ümumi domenlərin (*.com, *.info, *.org, *biz, *.net və s.) açıq qeydiyyatındakı boşluqların olmasıdır. Buna görə də bəzi şəxslər, dünyəvi dəyərləri, o cümlədən müxtəlif ölkələrə məxsus coğrafi adları, tarixi-mədəni dəyərləri və həqiqətləri əks etdirən adlara sahib çıxaraq, onları müxtəlif məqsədlərlə (siyasi, biznes və s.) domen adları kimi qeydiyyatdan keçirirlər (www.azerbaijan.com, www.karabakh.com, www.karabakh.info, www.lachin.com, www.sumgait.info və s.). Bu da nəinki Azərbaycan, eyni zamanda dünya ölkələri üçün də xarakterik məsələ olaraq ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Beləliklə, informasiya resurslarından və texnologiyalarından cinayət və terror məqsədləri ilə istifadə etməyin qarşısının alınması, insan hüquqlarının qorunması, informasiya sayəsində milli təhlükəsizliyin təminatı, fərdi məlumatların toxunulmazlığı və söz azadlığı haqqında müddəalara əməl olunması internet məkanında qarşıya çıxan əsas problemlərdəndir.

Bəhs etdiyimiz problemləri nəzərə alaraq DNS-serverlərdə yığılan domen adları haqqında informasiya resurslarının elmi təhlilinin aparılması zəruridir. Domen adları qeydiyyatdan keçərkən qeydiyyat haqqında məlumatlar DNS-in reyestrində yerləşdirilir. DNS-in reyestrində yerləşdirilmiş verilənlər qeydiyyatdan keçənlərin əsas informasiya mənbəyidir. Aparılan araşdırmalar ona əsas verir ki, domen adları sahəsində mövcud olan çatışmazlıqlar DNS-də toplanan qeydiyyat məlumatlarının təhlili əsasında daha dəqiq və ətraflı informasiya almaq ehtiyacını doğurur. Qeyd edək ki, domen adları sahəsində olan əsas çatışmazlıqlar kimi aşağıdakıları göstərmək olar:

1. Domen adı qeydiyyatının tənzimlənməsi sahəsində mövcud olan nöqsanlar;

2. Domen adlarının qeydiyyat prosesindəki şəffaflığın yetərincə olmaması;

3. Domen adları qeydiyyatçıları tərəfindən qeydiyyat qaydalarının pozulması;

4. Domen adının məsuliyyətsiz qeydiyyata alınması və istifadəsi;

5. Domen adını zəbt edənlərə (kiberskvottinq, fişinq və s.) qarşı vahid siyasətin işlənməməsi;

6. Domen adları qeydiyyatçılarının İP-ünvanlara, elektron poçta (e-mail), ünvana, ada, soyada, yaşa, millətə, dövlətə, NS serverə, təşkilata və s. əlamətlərə görə dəqiq analizini aparmağa imkan verən proqram vasitələrinin olmaması və s.

Əlbəttə ki, bu problemlər bütövlükdə bütun internet şəbəkəsi üçün xarakterikdir. Onların həlli üçün kompleks tədbirlərin görülməsinə ehtiyac var. Yuxarıda sadalanan çatışmazlıqlar nəzərə alınmaqla virtual məkanda Azərbaycan həqiqətlərini, milli və mənəvi dəyərləri əks etdirən domen adlarının artırılması, inkişaf etdirilməsi, onun xaricə axınının qarşısının alınması, domen adlarının kiberskvotterlərdən qorunması, domen bazarının tənzimlənməsi, idarə edilməsi,nəzarəti, veb-in monitorinqi və s. üçün, qeydiyyat məlumatlarının avtomatik təsnifatı, domen adları sahiblərinin qruplaşdırılması, identifikasiyası istiqamətində intellektual analiz üsullarının və alqoritmlərinin işlənməsi aktual məsəllərdən biridir.

Bu məslələrin həll edilməsi respublikada informasiya cəmiyyətinin qurulmasını nəzərdə tutan "Elektron Azərbaycan" dövlət proqramında da öz əksini tapıb. Proqramda nəzərdə tutulan virtual məkanda Azərbaycan dilinin, əlifbasının, terminlərinin geniş tətbiq olunması və qorunması, milli dəyərlərinin (tarixi, ərazisi, mədəniyyəti və s.) mühafizəsi, milli kontentin formalaşdırılması və s. kimi qarşıya qoyulmuş məsələlər milli domen adları sistemi biliklər bazasının yaradılmasını aktuallaşdırır.

Yeri gəlmişkən, Azərbaycanın maraqları ilə bağlı domen adlarının qeydiyyat məlumatları əsasında intellektual analiz sisteminin yaradılması məsələsinə baxılmış və bu məqsədlə böyük həcmli informasiya resurslarının analizini həyata keçirən verilənlər xəzinəsi, operativ analitik emal, verilənlərin intellektual analizi konsepsiyaları araşdırılmaqdadır.

Domen haqqında bəhs edərkən mövcud olan problemlərdən bəhs etməmək mümkün deyil. Məsələn, hazırda virtual məkanda domen adlarının zəbt edilməsi problem olaraq qalır. İnternetin kütləviliyinin artması ilə ünvanlarla əlaqədar alver və sui-istifadələrin sayı çoxalıb. AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun sektor müdiri Rəna Qasımovanın sözlərinə görə, domen internetin məntiqi səviyyəsidir. Domen adları nöqtələrlə ayrılmış simvol sahələrindən ibarətdir. Domen adları sistemi (Domain Name System, DNS) internet infrastrukturunun ən mühüm komponentlərindən biridir və əsas təyinatı domen adlarını İP-ünvanlara və İP-ünvanlarını domen adlarına çevirməkdir: "Virtual məkanda domen adının düzgün seçilməsi, qeydiyyatı və istifadəsi əsas məsələlər olduğu üçün bu sahədə mövcud vəziyyət araşdırılıb. Domenlərin paylanması və idarə edilməsi ilə məşğul olan beynəlxalq təşkilatların, o cümlədən yüksək səviyyəli domenlər, sponsorlaşdırılan yüksək səviyyəli domenlər, məhdud istifadəli domenlərin təyinatına baxılıb. Domen adlarının seçilməsi zamanı müəyyən qaydalara riayət edilməsi tövsiyə edilib. Bir sıra ölkələrdə domen adlarının qeydiyyatına qoyulan məhdudiyyətlər və coğrafi domen zonalarının xüsusiyyətləri göstərilib. O cümlədən həmin ölkələrın qeydiyyat qaydaları haqqında məlumat verilib".

Təhlillər göstərir ki, domen adlarının qeydiyyatına qoyulan tələblər hər bir ölkənin apardığı siyasətdən asılı olaraq müxtəlif ola bilər: "Yüksək səviyyəli coğrafi domen zonalarının müqayisəli təhlili onu göstərir ki, domen adının qeydiyyatı və idarə edilməsi ilə əlaqədar yaranan mübahisələrin həlli yolları da müxtəlifdir. Domen adının qeydiyyatı və idarə edilməsi ilə əlaqədar yaranan mübahisələrə baxılma ölkələrin qeydiyyat qaydalarında öz əksini tapır. Müxtəlif inkişaf səviyyəli ölkələrin domen zonalarında əhaliyə düşən domenlərin sayını müəyyənləşdirmək məqsədi ilə vəziyyətin monitorinqi aparılıb və domen adları sahəsində müasir vəziyyət analiz olunub. Nümunə üçün müxtəlif inkişaf səviyyəli 26 ölkədə, o cümlədən Azərbaycan da daxil olmaqla, adambaşına düşən domenlərin və internet istifadəçilərinin sayı müəyyənləşdirilib".

Araşdırmalar göstərir ki, domen adının azad seçiminin mümkünlüyü, qanuni qeydə alınmış əmtəə və ticarət nişanına və ya firma adına (və ya digər başqa fərdiləşdirmə vasitələrinə) uyğun və ya oxşar olan domen adlarının qeyri-qanuni qeydə alınmasına gətirib çıxarır: "Bu da domenlərin "qara bazar"ının formalaşmasına səbəb olur. Ona görə də domenlərlə bağlı xarakterik manipulyasiya hallarından və domen adları bazarından bəzi məlumatlar verilib. Azərbaycanın müasir siyasətinin əsas strateji məqsədi maraqlarını virtual məkanda mühafizə etmək, keçmişin mədəni irsini, hazırda malik olduğumuz milli dəyərləri qoruyub saxlamaq və daha da inkişaf etdirməkdən ibarətdir. Bu məqsədlə virtual məkanda Azərbaycanla bağlı mövcud vəziyyət təhlil edilib. Azərbaycana mənsub olan bəzi coğrafi adları, tarixi, mədəni digər dəyərləri özündə əks etdirən domen adlarının müxtəlif ölkələrdə yaşayan xarici vətəndaşlar tərəfindən qeydiyyatdan keçirildiyi müəyyən olunub. Domen adlarının xariçi vətəndaşlar tərəfindən qeydiyyata alınmasının bir sıra səbəbləri göstərilib".

Onu da qeyd edək ki, virtual məkanda Azərbaycan həqiqətlərini, milli və mənəvi dəyərləri əks etdirən domen adlarını artırmaq, inkişaf etdirmək, onun xaricə axınının qarşısını almaq üçün kompleks tədbirlərin görülməsi artıq qarşıda duran mühüm vəzifələrdən biridir.

Ulduzə QARAQIZI

Ekspress.-2013.-14 fevral.-S.9.