Elektron ödəniş sistemləri

İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf etdirilməsi

Son illərdə Mərkəzi Bank elektron ödəniş sistemlərinin yaradılması və inkişaf etdirilməsi istiqamətində bir sıra işlər görüb. Bunlardan biri də Milli Ödəniş Sistemidir (MÖS).

Banklararası Milli Hesablaşmalar Sistemi (AZİPS) 16 fevral 2001-ci il tarixində, Xırda Ödənişlər üzrə Hesablaşma Klirinq Sistemi (XÖHKS) isə 2002-ci ilin sonlarında istifadəyə verilib. Bu sistemlərin istismara verilməsi nəticəsində kommunal xidməti müəssisə və təşkilatlarının, böyük sayda xırda ödəniş əməliyyatları aparan hökumət qurumlarının MÖS-ün infrastrukturuna inteqrasiyası üçün əlverişli zəmin yaradılıb.

Mərkəzi Bankın ödəniş sistemləri və hesablaşmalar departamentinin direktor müavini Vahid Qurbanlının fikrincə, nağdsız ödənişlər hər bir ölkənin dinamik iqtisadi inkişafının əsas göstəricilərindəndir: "Son illər Azərbaycanda ümumi daxili məhsulun artımı ölkədə nağdsız pul dövriyyəsinin həcminin artmasını təmin etmiş, elektron ticarətin genişlənməsini stimullaşdırıb. Ölkə başçısının imzaladığı fərman və sərəncamların icrası nəticəsində bir sıra yeni ödəniş sistemləri yaradılmış, Mərkəzi Bank və Vergilər Nazirliyi bu istiqamətdə mühüm layihələr həyata keçirib", - deyən Qurbanlı bildirib ki, nağdsız ödənişlərin həcminin artırılması sahəsində mühüm tədbirlərdən biri də bu sahədə müasir infrastrukturun yaradılmasıdır. Onun sözlərinə görə, artıq Azərbaycanda nağdsız ödənişlərin həyata keçirilməsi üçün modern sistemlər fəaliyyət göstərir və onların təhlükəsizliyi yüksək səviyyədə qorunur. "Mərkəzi Bank və Vergilər Nazirliyinin həyata keçirdikləri birgə tədbirlər nəticəsində vətəndaşların həm POS-terminallar vasitəsilə, həm də internet üzərindən nağdsız ödənişlərə marağı artır. Son illər milli ödəniş sistemləri ilə həyata keçirilən əməliyyatların həcminin artım dinamikası da bu tədbirlərin əməli nəticələr verdiyini söyləməyə ciddi əsaslar verir".

"Qolden Pay" şirkətinin təsisçisi, ekspert Fərid İsmayılzadə müasir dövrdə informasiya, məlumat və biliklərin mübadiləsini iqtisadi sahədə çalışan hər bir şəxs üçün son dərəcə vacib sayır. Onun dediyinə görə, bu baxımdan, nağdsız ödənişlərin həcminin artırılması mövzusunda seminarların keçirilməsi, əsasən, yeni informasiyaların mübadiləsi üçün vacibdir.

Ekspert son vaxtlar ölkədə həyata keçirilən təşkilati tədbirlər nəticəsində ölkə vətəndaşlarının internet üzərindən ödəmələrə marağının artdığını, elektron ticarətə imkan yaradan çoxsaylı internet portallarının yaradıldığını da xüsusilə vurğulayıb. Qeyd edib ki, nağdsız ödənişlərin həcminin genişləndirilməsi tədbirləri təsərrüfat subyektlərində maliyyə intizamının gücləndirilməsinə, korporativ sektorda şəffaflığın artırılmasına, vergidən yayınma hallarının aradan qaldırılmasına, dövlət müəssisə və təşkilatları tərəfindən pul vəsaitlərinin daha səmərəli istifadəsinə xidmət edir.

Rəhbərlik etdiyi şirkətin internet üzərindən nağdsız ödənişlərin genişləndirilməsi istiqamətində həyata keçirdiyi tədbirlərdən söz açan F.İsmayılzadə bildirib ki, bu məqsədlə yaradılmış "www.hesab.az" portalının yaxın perspektivdə daha da təkmilləşdirilməsi nəzərdə tutulur: "Hesab edirik ki, həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində nağdsız dövriyyənin həcmi sürətlə artır. Şəxsən mən özüm də nağdsız ödənişlərdən geniş istifadə edirəm".

Dövlət Proqramının əsas tədbirlərindən biri kommunal xidməti müəssisələrinin daxili informasiya sistemlərinin inkşaf etdirilərək MÖS-ü infrastrukturuna texnoloji inteqrasiyanın həyata keçirilməsi və bu sahədə maliyyə dövriyyəsinin bank sisteminə cəlb edilməsi olub. Bu tədbirin icrası məqsədilə Mərkəzi Bank tərəfindən uzun müddət araşdırmalar aparılmış, kommunal xidməti haqlarının yığılması istiqamətində xarici təcrübə öyrənilmiş, bu sahədə mövcud olan informasiya sistemlərinin funksional imkanları analiz edilib. Bütün bu araşdırmaların nəticəsində MÖS-ün yeni bir komponentinin - Kütləvi Ödənişlər üzrə Mərkəzləşdirilmiş İnformasiya Sisteminin (KÖMİS) konsepsiyası hazırlanmış və təsdiq edilib.

"Milli kart" MMC-nin əməliyyat şöbəsinin rəisi İlqar İbrahimov da respublika əhəmiyyətli iqtisadi mövzulara həsr olunmuş konfrans və seminarların təşkilini, fəal müzakirələrin aparılmasını təqdir edir. Onun fikrincə, bu cür tədbirlərin təşkili müxtəlif dövlət qurumları, kommersiya strukturları və vətəndaş cəmiyyəti institutlarının nümayəndələri arasında əlaqələrin genişləndirilməsinə ciddi dəstəkdir. Ölkənin kart bazarının sürətlə inkişafı, nağdsız dövriyyənin həcminin genişlənməsini müsbət tendensiya kimi dəyərləndirən İ.İbrahimov bildirib ki, hazırda 11 kommersiya bankı və 1 sığorta şirkətinə xidmət göstərən çalışdığı şirkət nağdsız ödənişlərin inkişafı ilə bağlı xüsusi fəaliyyət strategiyasına malikdir: "Biz müştərilərimiz üçün xüsusi bonus proqramları həyata keçiririk. Alış-veriş zamanı nağdsız ödənişlərdən istifadə edən müştərilər topladıqları bonuslara görə müxtəlif hədiyyələr qazanırlar. Təbii ki, məqsəd ölkənin kart bazarının ildən-ilə daha sürətli inkişaf etdirilməsidir. Vergilər Nazirliyinin və Mərkəzi Bankın dəstəyi ilə inkişaf edən nağdsız ödəniş sistemləri bankların da marağındadır. Müxtəlif ödəniş kartlarına malik vətəndaşların sayının çoxalması bankların işgüzar fəallığına müsbət təsir göstərir. Bununla yanaşı, elektron ticarətin genişləndirilməsi üçün də müəyyən layihələr həyata keçiririk".

İbrahimov hesab edir ki, vətəndaşların nağdsız ödəniş sisteminə etimadının gücləndirilməsi plastik kartlardan istifadə vərdişlərinin yaranması baxımından vacib şərtlərdəndir: ""Milli kart" bu addımlardan biri kimi müştərilərinə "SMS-bankinq" xidmətini təklif edir. Yəni kartla aparılan istənilən əməliyyat barədə onun sahibinin mobil telefonuna qısa mesaj göndərilir. Beləliklə, kart sahibi öz iradəsindən kənar əməliyyatlar barədə dərhal xəbər tuta bilir ki, bu da təhlükəsizlik baxımından vacib addımdır. Şirkət elektron ticarət zamanı kart əməliyyatlarının məxfiliyinin təmin ediməsi üçün beynəlxalq səviyyədə tətbiq olunan üçüncü nəsil təhlükəsizlik sistemlərindən istifadə edir".

İqtisadçılarsa hesab edirlər ki, bütün hallarda vergi dərəcələrinin artırılmasından daha çox sosial ödənişlərə nəzarətin gücləndirilməsi məqsədə uyğundur. Ekspert Vüqar Bayramov bildirib ki, eyni zamanda sosial ödənişlərlə bağlı elektron ödəniş sistemi tətbiq edilməli, elektron hökumətin elementlərindən istifadə olunmalı, ödəmə prinsipləri təkmilləşdirilməlidir. Onun fikrincə, nəinki inkişaf etmiş, hətta qonşu ölkələrdə də sosial ödənişlərin dərəcələrinin azaldılması tendensiyası həyata keçirilir: "Məsələn, Estoniyada sosial vergilərin azaldılması tətbiq edilir. Bu, həm işçilərin sosial vəziyyətinin müdafiə olunması, həm də biznesin stimullaşdırılması baxımından əhəmiyyətlidir".

Digər dövlətlərdəki sosial ödənişlərlə bağlı müqayisələr aparan V.Bayramov bildirir ki, ABŞ-da sosial ödənişlər 19,51%, Qazaxıstanda 11%, Türkiyədə 21,5% təşkil edir. Eyni zamanda Rusiyada vergi dərəcələri başqa ölkələrlə müqayisədə daha yüksək hesab olunsa da Azərbaycanda tətbiq etmək istədikləri faiz dərəcəsindən aşağıdır. Yəni 26%-dir.

Ekspert hesab edir ki, sosial vergilərin artırılması deyil, azaldılması daha məqsədəuyğundur: "Bütün hallarda vergilərin azaldılması vergidən yayınma hallarının azalmasına, o cümlədən fonda və büdcəyə vəsait cəlbinə imkan verir. Həmçinin biznesin kölgə iqtisadiyyatından leqal iqtisadiyyata keçməsi üçün zəmin yaradır. Digər tərəfdən indiki halda tətbiq edilən pensiya islahatları sosial vergilərin dərəcələrinin işəgötürənlər və işçilər üçün məqbul olmasını zəruri edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu gün sosial vergilərin ödənilməsi ilə bağlı bir sıra problemlər var. Əksər iri şirkətlərədə ikilimühasibat sistemi fəaliyyət göstərir. O cümlədən Azərbaycana gələn əcnəbi işçilər biznes müqaviləsi əsasında işləsələr də onların çox az hissəsi vergilərə cəlb olunlar. Buna görə, indiki halda sosial vergilərdən yayınan əcnəbi və yerli şirkətlərin sosial ödənişlərə cəlb olunması istiqasmətində işlər intensivləşdirilməlidir".

Qeyd edildiyi kimi, Dövlət Proqramı çərçivəsində həyata keçirilən məqsədyönlü fəaliyyət nəticəsində, dünyanın bir çox ölkəsində geniş istifadə olunan CheckFree i-Series informasiya sisteminin bazasında yerli tələblərə tam uyğunlaşdırılmış bir sistem yaradılmış və 11 iyul 2008-ci il tarixində istifadəyə verilib.

Ən müasir texnologiya və proqram təminatına əsaslanan bu sistemin istifadəyə verilməsi nəticəsində abonentlərə sistemə qoşulmuş maliyyə qurumlarının istənilən ödəniş xidməti nöqtəsində kommunal xidməti borcları haqqında tam informasiya almaq və istənilən ödəniş mexanizmləri (nağd yolla, plastik kartlar, bank köçürmələri, "Internet Banking") vasitəsilə ilə ödəniş aparmaq imkanı yaradılıb. Sistemə qoşulmuş kütləvi xidmət müəssisələrinin xeyrinə qəbul edilən ödənişlər haqqında məlumatlar 30 saniyə ərzində həmin təşkilatlara çatdırılır. Eyni zamanda iştirakçı təşkilatların daxili informasiya sistemi ilə yaradılmış yüksək səviyyəli məlumat mübadiləsi interfeysi vasitəsilə bu təşkilatların elektron abonent bazasında baş verən dəyişikliklər real rejimdə mərkəzi informasiya bazasına ötürülür.

Ölkəmizdə kommunal xidməti sektorunda fəaliyyət göstərən "Bakıelektrikşəbəkə" ASC, ARDNŞ-nin "Azəriqaz" İB, "Azərsu" ASC və "Azərenerji" ASC kimi əsas təşkilatlar sistemə inteqrasiya olunmuş, toplam olaraq 4 mln-a yaxın abonent haqqında məlumat sistemə yüklənib. Artıq "Bakıelektrikşəbəkə" ASC, ARDNŞ-nin "Azəriqaz" İB və "Azərenerji" ASC üzrə bütün xidmət zonaları əhatə edilmişdir, "Azərsu" ASC ilə bu istiqamətdə işlər davam etdirilir. Sistemə qoşulmuş 35 bank və Azərpoçt MMC-nin 700-ə yaxın ödəniş məntəqəsində bu təşkilatların abonentlərinə borclar haqqında məlumatlar çatdırılır və xidmət haqları qəbul edilir. Hal-hazırda sistemdə gündəlik emal olunan sənəd sayı 35-50 min arasında dəyişir. Həmçinin ölkəmizdə fəaliyyət göstərən "MilliKart" MMC və "AzəriCard "MMC kimi kart prosessinq mərkəzləri sistemə inteqrasiya olunmuş və bu mərkəzlərdə xidmət olunan bankların müştəriləri bankomat şəbəkəsindən və KÖMİS-in www.apus.az internet servis xidmətindən istifadə etməklə borcları haqqında məlumatları ala bilər, ödəniş kartları vasitəsilə ödənişlərini apara bilirlər.

Kommunal xidməti müəssisələri tərəfindən SMART tipli elektron sayğaclardan istifadə edilməsinin geniş yayılmasını nəzərə alaraq, KÖMİS-də bu tipli sayğaclarla xidmət olunan abonentlərdən ödənişlərin qəbul edilməsi üçün sistemin imkanlarının təkmilləşdirilməsi üzrə işlər aparılıb. Layihə bu tipli sayğacların geniş tətbiqi ilə məşğul olan sistemə yeni qoşulmuş "Azərenerji" ASC-nin timsalında həyata keçirilib. "Azərenerji" ASC, həmçinin digər kütləvi xidmət müəssisələrində bu istiqamətdə hazırlıq işləri başa çatdırılan kimi yeni yaradılmış funksionalın real istismarına başlayacaq.

Son olaraq qeyd edək ki, elektron ödəmələrin təkmilləşməsi prosesi nəğd pullardan çeklərə, çeklərdən kredit və debit kartları kimi ödəmə kartlarına doğru sürən uzun bir tarixi yol keçmişdir. Hər bir ödəmə metodu öz vəzifələrini çox yaxşı həyata keçirmiş, lakin elektron cinayətkarlığın səviyyəsi artmağa davam etdikcə, daha mükəmməl texnologiyaya və radikal dəyişikliklərə ehtiyac duyulmağa başlayıb.

Ulduzə QARAQIZI

Ekspress.-2013.-13 mart.-S.10.