Sağlam təməllər üzərində qurulan vergi siyasəti

Azərbaycanda vergi sistemi digər sahələrlə müqayisədə islahata meylliyinə, müasir çağırışlara vaxtında cavabvermə xüsusiyyətinə, strateji hədəflərinə çatmaq üçün çevik siyasətin tətbiq edilməsinə görə fərqlənir. Bu keyfiyyətlərə sahib olan vergi sistemimiz böyük inkişaf mərhələsini keçib və hazırda bir çox xarici ölkələr üçün belə nümunəvi təcrübəyə çevrilib.

Təbii ki, vergi sistemində əldə edilən nailiyyətlər bir-iki ilin əməyi sayəsində mümkün ola bilməz. Vergi sisteminin sahib olduğu keyfiyyətlər müstəqilliyin ilk illərindən formalaşdırılan və hər zaman sadiq qalınan vahid vergi strategiyası ilə bağlı olduğunu desək səhv etmərik. Əgər bu siyasət vaxtında düzgün təməllər üzərində qurulmasaydı, strateji xəttə uyğun şəkildə vergi strukturu formalaşdırılmasaydı, bugünkü fəxr etdiyimiz vəziyyət də olmazdı.

Hər bir sahədə atılan ilk addımlar çətin olur. Sahə ilə bağlı müəyyən qədər təcrübəsizliyin olması, səhvə yol verməmək üçün qərarların qəbuluna daha məsuliyyətlə yanaşma çətinliyi yaradan əsas cəhətlərdir. Əgər söhbət vergi sahəsindən gedirsə, burada ilk addımlarla bağlı çətinliklər daha ağır olub, verilən qərarları daha çox götür-qoy etmək lazım gəlib. Təsəvvür edin ki, vergi sisteminin formalaşdırıldığı ilk illərdə Azərbaycan cəmiyyətində vergilərə dair elementar biliklər yox idi, təsərrüfat subyektlərinin vergilərə mənfi münasibəti vardı, ciddi uçot nəzarəti aparılmamışdı, ölkədə vergitutma sahəsində elmi məktəb, təcrübə demək olar ki, yox dərəcəsində idi. Belə bir şəraitdə ölkədə dəqiq vergi siyasəti işlənib hazırlanmalıydı. Bu məsələdə nə vaxt itirmək olardı, nə də tələskənliyə yol verərək bir çox ölkənin yol verdiyi səhvi təkrarlamaq.

Sadalananlar vergi siyasəti ilə bağlı strategiyanın yaradılmasının nə qədər çətin şərtlər altında reallaşdırıldığını göstərir. Belə məsuliyyətli, lakin bir o qədər də fəxredici işi həyata keçirmək 1993-2003-cü illərdə Azərbaycana rəhbərlik edən Heydər Əliyevə nəsib oldu.

Vergi sistemi iqtisadiyyatda həssaslıq tələb edən əsas sahələrdəndir. H.Əliyevin məhşur bir deyimi var: "Biz bazar iqtisadiyyatını vergi yolu ilə tənzimləməliyik". Bu fikrin açması ondan ibarətdir ki, dövlət bazar münasibətlərinə birbaşa müdaxilə edə bilməz. Amma bazar münasibətlərini başlı-başına da buraxa bilməz. Dövlət bazar iqtisadiyyatını tənzimləməyə, özü də daha keyfiyyətli tənzimləməyə məhkumdur. Əgər bunu etməsə bazar iqtisadiyyatı inkişaf edə bilməz, yaxud inkişafın müəyyən mərhələsində ağır böhranlar yarana bilər, ölkədə sosial ədalətsizlik baş verər və s.

Digər tərəfdən o da nəzərə alınırdı ki, vergi yenidən bölüşdürücü xarakterə sahibdir. Buna görə də nəinki iqtisadi, hətta ümumən ictimai tərəqqi vergi sisteminin, bununla bağlı siyasətin inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Başa düşülürdü ki, iqtisadiyyatda bazar münasibətlərinin formalaşdırılması istiqamətində islahatların həyata keçirilməsi səmərəli vergitutma sistemi yaratmadan mümkün deyil. Vergi siyasətinin düzgün qurulması və aparılması bütün dövlətlərin fəaliyyətlərinin ən vacib, eyni zamanda mürəkkəb sahələrindəndir.

Heydər Əliyev tərəfindən Azərbaycanda vergi sistemi və buna uyğun siyasət müəyyənləşdirilən zaman məhz sadalanan prinsiplərə ciddi əməl olundu.

İlk növbədə vergi sisteminin normativ-hüquqi bazası yaradıldı, vergi mədəniyyəti formalaşdırıldı. Vergi ödəyicilərinin fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılması istiqamətində tədbirlər gücləndirildi, onların hüquqlarının qorunmasına xüsusi diqqət ayrıldı. H.Əliyev vergi yükünün optimal səviyyədə saxlanılmasına xüsusi fikir verdi, sahibkarlıq və investisiya fəallığını stimullaşdıran, sadə və vergi ödəyicisi tərəfindən başa düşülən vergi sistemi yaradıldı.

Bunlarla bərabər H.Əliyev tərəfindən vergi siyasəti vergi dərəcələrinin aşağı salınması və vergi güzəştlərinin azaldılması hesabına vergitutma bazasının genişləndirilməsinə, iqtisadiyyata investisiya qoyuluşunun stimullaşdırılmasına, hüquqi şəxslərlə fərdi sahibkarlar arasında, yerli və xarici vergi ödəyiciləri arasında vergi yükünün bərabərləşdirilməsinə, kiçik və orta sahibkarlıq, biznes fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılmasına və son nəticədə mövcud iqtisadi potensialın artırılmasına və əhalinin maddi rifahının yüksəldilməsinə yönəldildi.

H.Əliyev tərəfindən həyata keçirilən vergi siyasətində hüquqi bazanın yaradılması xüsusi yer tuturdu. Çünki həmin illərdə sistem yeni yaradılırdı və bu sistemi tənzimləyən qayda-qanunun olması vacib idi.

1993-1996-cı illərdən bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun olaraq bir sıra yeni vergi növləri haqqında qanunlar qəbul edildi, onların normativ-hüquqi bazası yaradıldı. O cümlədən, 1993-cü ilin fevralında "Torpaq vergisi", 1995-ci ilin martında "Əmlak vergisi" və "Mədən vergisi", 1996-cı ilin dekabrında "Dövlət yol fonduna vergilər" haqqında qanunlar qəbul edildi, vergi qanunlarının tədbiqi ilə bağlı təlimatlar, əsasnamələr işlənib hazırlandı.

1996-cı ildən sonra 2003-cü ilə qədər cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda baş verən keyfiyyət dəyişikliklərindən asılı olaraq əvvəlki mərhələdə qəbul edilən qanunların təkmilləşdirilməsi istiqamətində işlər aparıldı, müvafiq vergi qanunlarında dəyişikliklər və düzəlişlər edildi, 1999-cu ilin yanvarında isə bilavasitə vergi orqanlarına da aidiyyatı olan "Dövlət nəzarəti sisteminin təkmilləşdirilməsi və sahibkarlığın inkişafı sahəsində süni maneələrin aradan qaldırılması haqqında" prezident fərmanı imzalandı.

Bu fərmandan sonra təşkilati məsələlər və kadr siyasəti yeni prinsiplər üzərində formalaşmağa başladı. Təbii ki, vergi intizamı ön plana çəkildi, liberal və güzəştli münasibətlərlə bərabər vergidən yayınanlara qarşı qanun çərçivəsində sərt tədbirlər görüldü.

1999-cu ilin yanvarında verilən fərman hazırda da uğurla işləyən Vergilər Nazirliyinin və Vergi Məcəlləsinin yaradılmasına gətirib çıxardı.

2000-ci ilin fevralın 11-də prezidentin imzaladığı fərmanla Azərbaycan Respublikasının Baş Dövlət Vergi Müfəttişliyi ləğv edilərək onun bazasında Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi yaradıldı.

2000-ci ilin iyulunda isə "Vergi Məcəlləsi qəbul edildi və bununla da Azərbaycanda vergi sisteminin əsas elementləri formalaşdırıldı.

H.Əliyev vergi siyasətinin əsas prioritetlərindən biri də vergitutmaya liberal yanaşma idi. 1993-2003-cü illəri əhatə edən 10 illik bir dövrdə istər vergi dərəcələrinin optimallaşdırılması, istər sadələşdirilməsi, istərsə də vergi güzəştlərinin tətbiqi sahəsində cəsarətli addımlar atıldı. Bu gün də qüvvədə olan sadələşdirilmiş vergi növü və vergi güzəştləri H.Əliyevin adı ilə bağlıdır.

2000-ci ildə qəbul edilən "Vergi Məcəlləsi"ndə sadələşdirilmiş vergi növü tanındı. Sadələşdirilmiş sistem üzrə vergi ödəyiciləri əlavə dəyər vergisi və mənfəət vergisi ödəməyən vergi ödəyiciləri müəyyən edildi. Belə bir vergi növünün qəbul edilməsində məqsəd kiçik və orta sahibkarların rəqabət qabiliyyətinin artırılması, ölkədə məşğullğun artırılması idi. Sadələşdirilmiş verginin tətbiqindən 13 ildən artıq müddətin ötməsinə baxmayaraq Azərbaycan iqtisadiyyatının hələ də bu vergi növünə ehtiyac olduğu etiraf edilir.

Vergi sistemini xarakterizə edən göstəricilərdən biri də vergi yüküdür. 2001-ci yanvarın 1-dən başlayaraq kənd təsərrüfatının inkişafını stimullaşdırmaq məqsədilə ölkəmizdə xüsusi vergi siyasəti tətbiq olunmağa başlandı. Həmin tarixdən aqrar sahə üzrə fəaliyyət göstərən istehsalçılar torpaq vergisi istisna olmaqla bütün vergilərdən azad edildi. Bu güzəşt 12 ildir qüvvədədir.

1993-2003-cü illərdə bütün vergi dərəcələrinin azalması da müşahidə edilib. Təcrübə göstərir ki, vergi dərəcələrinin yüksək olması gəlirlərin gizlədilməsinə, vergidən yayınma hallarının artmasına səbəb olur. Leqal iqtisadiyyatın normal fəaliyyət göstərməsi üçün əlverişli vergi şəraitinin yaradılması dövlətin vergi siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri olub. 1993-2003-cü illərdə vergi dərəcələrinin yüngülləşdirilməsi sahəsində daim məqsədyönlü işlər görülüb. Həmin illərdə mənfəət vergisinin dərəcəsi 35 faizdən 25 faizə, əlavə dəyər vergisinin dərəcəsi 28 faizdən 18 faizə, fiziki şəxslərin gəlir vergisinin maksimal dərəcəsi 55 faizdən 35 faizə, minimum həddi 12 faizə endirildi. Bu illərdə sadələşdirilmiş vergi dərəcəsi 2 faiz idi.

Bunlardan başqa xarici investisiyaların ölkə iqtisadiyyatına axınını stimullaşdırmaq, zəngin neft-qaz yataqlarının mənimsənilməsini sürətləndirmək məqsədilə Azərbaycan ərazisində hasilatın pay bölgüsü üzrə sazişlər əsasında karbohidrogen fəaliyyətini həyata keçirən xarici şirkətlər üçün protokollarla tənzimlənən ,"Vergi Məcəlləsi"ndən fərqli üstünlüklərə malik olan xüsusi rejimli vergitutma mexanizmi nəzərdə tutuldu.

Beləliklə, Azərbaycanın vergi sisteminin 1993-2003-cü illərdəki inkişaf yoluna nəzər salsaq, görürük ki, cəmiyyətin vergilərə dair elementar biliklərinin olmadığı bir dönəmdən başlanan vergi quruculuğu tarix baxımdan qısa bir zaman kəsiyində, bir çox ölkələrin bəzən onillər ərzində qət etdiyi bir inkişaf prosesindən keçdi. H.Əliyevin rəhbərliyi altında vergi sisteminin strukturu və vergi sahəsində milli qanunvericilik bazası formalaşdırıldı, "Vergi Məcəlləsi" qəbul edildi, onun təşəbbüsü və bilavasitə rəhbərliyi ilə vergi sistemində islahatlara başlandı, vergi siyasətinin əsas istiqamətləri, vergilərin sayı və dərəcələrinin optimal səviyyəsi müəyyənləşdirildi, ölkədə vergi yükünün aşağı salınması, vergi menecmentinin müasirləşdirilməsi istiqamətində bir sıra uğurlar əldə olundu.

Bu illər ərzində bütövlükdə liberal və rəqabətqabiliyyətli bir vergi sistemi formalaşdırıldı, Azərbaycanda sərmayəçilər üçün cəlbedici, sadə və eyni zamanda, şəffaf və sabit bir vergi sistemi qurulması istiqamətində əhəmiyyətli tədbirlər görüldü.

Heç kimin şübhəsi olmasın ki, əgər H.Əliyevin siyasi iradəsi ilə yaradılan vergi sisteminin strukturu, vergi sahəsində formalaşdırılan milli qanunvericilik bazası, "Vergilər Məcəlləsi", vergi sistemində islahatların aparılma istiqamətləri, ölkədə vergi yükünün aşağı salınması siyasəti səhv müəyyənləşdirilsəydi, adıçəkilən sahələrdə sonralar yenidənqurma tədbirləri həyata keçirilərdi. Növbəti 10 il ərzində məhz əvvəlki dövrdə müəyyənləşdirilən prinsiplərə sadiq qalınması, yaradılan baza üzərində işlərin gücləndirilməsi ondan xəbər verir ki, əvvəlki siyasət reallığa əsaslanıb və bundan sonra da onun davam etdirilməsi davamlı inkişafı təmin edən əsas səbəbə çevriləcək.

Qalib İBRAHİMOĞLU

Ekspress.- 2013.- 21 may.- S. 11.