Mir Cəfər Bağırov və Teymur Quliyev

Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır?

Azərbaycanda ötən əsrin ən qalmaqallı və indiyədək ətrafında söz-söhbətlərin dolaşdığı məhkəmələrdən biri Mir Cəfər Bağırovun məşhur məhkəməsi olmuşdur. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban bu məhkəmə, onun necə və kimlərin sifarişi ilə hazırlanmasını arxiv materialları əsasında araşdırıb...

Qeyd: Artıq 5 ilə yaxındır, Teyyub müəllimin Mir Cəfər Bağırovla bağlı arxivlərdən gün işığına çıxardığı materialları, müxtəlif sənədləri qəzetimizin hər şənbə sayında "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığı altında təqdim edirik. Əslində, bu layihəni Mir Cəfərin məhkəməsi ilə, məhkəmənin ətrafında cərəyan edən hadisələrlə və ictimaiyyətə məlum olmayan maraqlı faktlarla yekunlaşdırmaq istəyirdik. Lakin arxiv elə dəryadır ki, sonu-bucağı yoxdur. Teyyub müəllim arxivdən elə faktlar, elə sənədlər üzə çıxarırdı ki, onların oxucularımızda maraq doğuracağını nəzərə alaraq bir çox hallarda mövzudan kənara çıxmalı olurduq.

Yaxın saylarımızda Mir Cəfər Bağırovun məhkəməsini təqdim edəcəyik. Həmin vaxtadək "Mir Cəfərin məhkəməsi necə hazırlanmışdır" başlığını yalnız rubrika kimi saxlayırıq.

1955-ci ilə aid arxiv materiallarının araşdırılmasından bu qənaətə gəlmək olur ki, həmin dövrdə Azərbaycan KP MK Bürosu iclaslarında Mir Cəfər Bağırovun həbsinə etiraz edən azərbaycanlılar ciddi cəzalandırılır, Mir Cəfərə qara yaxan ermənilər şirnikləndirilirdi.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində saxlanılan bəzi materialları nəzərinizə çatdırıram.

1955-ci il mart ayının 7-də Kirovabad şəhərindən Rzayev Mikayıl Ağali oğlu Moskvaya - "Pravda" qəzetinin redaktoruna aşağıdakı məktubu göndərmişdir:

"Xahiş edirəm, özünüzdə cəsarət tapıb mənim məktubumu rəhbərlərimizə çatdırasınız. Stalinin ölümündən sonra rəhbərlərimizin ona qarşı münasibəti tamamilə dəyişmişdir. Mərkəzi Komitənin Rəyasət Heyətinin üzvləri Stalinin sağlığında onu sərkərdə, korifey, dahi rəhbər və s. ifadələrlə tərifləyirdilər, indi isə eyni adamlar tamam əksinə danışırlar. Elə çıxır ki, rəhbərlərimiz Stalinin sağlığında ikiüzlü, yaltaq və s. olmuşlar, buna da inanmaq çətindir.

Xalqın öz rəhbərinə sönməz məhəbbəti olmalıdır. Ancaq hazırda kiminlə görüşürsən, söhbəti Stalindən başlayır, deyir ki, Stalin 30 il partiyamıza və dövlətimizə rəhbərlik etmişdir. İndi hakimiyyətə Malenkov yoldaş gəlmişdir, Stalinin nüfuzu və fəaliyyəti görünməz olmuşdur. Malenkov yoldaş və digər rəhbərlər xalqın içərisinə çıxsalar, görərlər ki, mənim dediklərim xalqın səsidir. Stalini xatırlamamaq - xalqımızın mənəviyyatına zərbədir.

İndi də M.C.Bağırov haqqında. O, 20 ildən çox respublikamıza rəhbərlik etmişdir. Bu nədir, Stalin öldü, Bağırov da ölməlidir?! Bir əclaf - Beriya peyda oldu. Bunun Bağırova nə dəxli var? Hazırki rəhbərlərimizin hamısı 20 ildən çox Beriya ilə birlikdə işləmişlər. Bağırov isə onunla işləməmişdir. Yaxşı, Beriya yaramaz və əclafdırsa, Bağırov neyləsin? Bağırov Sovet hakimiyyətinin düşməni olmamışdır, o, ləyaqətli rəhbər idi. Hazırda Azərbaycanda keçirilən yığıncaqlarda Bağırovun əleyhinə ağzına gələni danışanlar məsuliyyətsiz boşboğazlardır. Stalin Stalin olaraq daim yaşayacaqdır, onu unutmaq olmaz. Bağırovu da məhv etmək hökumətimizə şərəf gətirməyəcəkdir.

Ünvanımı yazmıram, çünki mənə cavab lazım deyildir. Məqsədim budur ki, hökumətimiz bilsin ki, xalq onların barəsində nə düşünür.

7 mart 1955-ci il".

"Pravda" qəzetinin redaktoruna yazılmış məktub Azərbaycana göndərilmişdir. Dövlət Təhlükəzlik Komitəsinin əməkdaşları anonim müəllifi axtarıb tapmışlar. Məktub sahibi Azərbaycan KP MK Partiya Komissiyasına aşağıdakı izahatı yazmışdır:

"Stalinin ölümündən sonra onun haqqında az yazılması, həmçinin Bağırovun öz işinin bilicisi olması barədə "Pravda" qəzetinin redaktoruna yazmaqla kobud səhvə yol vermişəm. Partiya üzvü kimi özümü günahkar bilirəm, başa düşürəm ki, məktubu yazarkən fikirləritmi siyasi cəhətdən düzgün ifadə etməmişəm. Səhvimi düzəldəcəyimə söz verirəm. Bir daha belə hərəkətə yol verməyəcəyimə inanın. İndiyədək nə özüm, nə ailəm və nə də qohumlarımdan heç kəs partiya və dövlətimizin mənafeiyinə zidd davranışda olmamışıq. Bir daha məni bağışlamağı acizanə xahiş edirəm.

İmza: M.Rzayev

10.03.1955-ci il".

Kirovabad şəhəri Nizami rayfonundakı maşın-traktor stansiyasının otuz doqquz yaşlı direktorunun acizanə xahişinə məhəl qoyulmamışdır. Məsələyə Azərbaycan KP MK Bürosunda baxılmışdır.

"Azərbaycan KP MK Bürosu iclasının 24 mart 1955-ci il tarixli qərarı

M.A.RZAYEVİN ANTİPARTİYA DAVRANIŞI BARƏDƏ

Mikayıl Ağali oğlu Rzayev 1916-cı ildə anadan olmuşdur, 1945-ci il mart ayından Sov.İKP üzvüdür, partiya bileti H06566157, ali thsillidir, Kirovabad şəhəri Nizami rayonundakı maşın-traktor stansiyasının direktorudur. O, 1954-cü ilin yanvarında "Pravda" qəzetinin redaktoruna antipartiya məzmunlu imzasız məktubunda Kommunist Partiyasının və Sovet dövlətinin rəhbərlərinə ləkə atmış, M.C.Bağırova qarşı sürülən ittihamları ədalətsiz və əsassız hesab etmişdir.

Rzayev boynuna alır ki, imzasız məktubu həqiqətən özü yazmışdır. Ancaq yazdıqlarının antipartiya məzmunlu olmasına siyasi qiymət verilməsini inkar edir. Rzayev Partiya Komissiyası tərəfindən işinin yoxlanılması zamanı Azərbaycan KP MK Bürosu iclasında da özünü qeyri-səmimi aparmış, antipartiya davranışı barədə verilən suallara tamamilə qeyri-qənaətbəxş izahatlar vermişdir.

Azərbaycan KP MK Bürosu QƏRARA alır:

1. Rzayev Mikayıl Ağali oğlu antipartiya və böhtan xarakterli anonim məktub hazırlayaraq "Pravda" qəzetinin redaktoruna göndərdiyinə, məsələsinə Azərbaycan MK Bürosu iclasında baxılan zaman qeyri-səmimi davranışına görə partiya sıralarından kənar edilsin.

2. Azərbaycan SSR kənd təsərrüfatı naziri H. Seyidov yoldaşa tapşırılsın ki, Rzayevi Nizami Maşın-Traktor Stansiyası direktoru vəzifəsindən azad etsin.

Azərbaycan KP MK katibi İmam Mustafayev

29 mart 1955-ci il".

Beləliklə, 39 yaşlı ali savadlı mütəxəssis, 10 illik partiya stajına malik soydaşımız həm partiyadan çıxarılmış, həm də işsiz qalmışdır. Bütün halal zəhmət sahibi olan gəncəlilər, onların arasında Nizami MTS-nin fəhlələri, Teymur Quliyevin direktoru olduğu üzümçülük sovxozunun əməkçiləri yaxşı bilirdilər ki, Mikayıl Rzayev həqiqəti yazmışdı. Fəqət 1955-ci ildə Azərbaycan Kommunist Partiyasının baş qərargahı Mir Cəfər Bağırovun lehinə olan soydaşlarımız üçün cəza mərkəzi, onun qarasına yazan daşnak-ermənilər üçün şadlıq evinə çevrilmişdi.

Məsələn, 1955-ci ildə Azərbaycan KP MK Bürosu iclasında erməni Mixail Nersesoviç Malyanın da məsələsinə baxılmışdır. Və nəticəsi keçmiş daşnakın xeyrinə olmuşdur. Təfsilatı ilə tanış olun:

1955-ci il oktyabrın 7-də Bakıdan Moskvaya, Sov.İKP MK Rəyasət Heyətinə 1941-ci ilin may ayından partiya üzvü Malyan Mixail Nersesoviç doqquz səhiflik məktub göndərmişdi. Məktubdaha sonra Kremldən Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi İmam Mustafayev yoldaşa göndərilir.

Məktubun üzərində dərkənar belədir: "Büronun gündəliyinə salınsın. İ.Mustafayev, 14 oktyabr".

Azərbaycan Respublikası Prezidenti İşlər İdarəsi Siyasi Sənədlər Arxivində Malyanın doqquz səhifəlik məktubunu diqqətlə oxumuşam. Yazılanlardan bəlli olur ki, Malyan 1935-ci ildə Azərbaycan SSR XDİ Komissarlığına işə götürülmüşdür. 1937-ci ildə Xoren Qriqoryanın rəis olduğu dördüncü şöbədə istintaqla məşğul olmuşdur.

Malyan belə bir hadisəni xatırladığını Sov.İKP MK Rəyasət Heyətinin üzvləri Xruşşov, Malenkov və Mikoyanın nəzərinə çatdırır: "Şamaxı işi üzrə istintaqı davam etdirirdim. Xoren Qriqoryan məni kabinetinə çağırdı. Gördüm ki, İsrafil İbrahimovla sorğu aparır və dindirilmədən istədiyini ala bilmir. Xoren Qriqoryan mənə yaxın durdu, qulağıma ermənicə pıçıldadı ki, İbrahimovu ayaq altına salıb şül-küt edim. Mən qətiyyətlə bundan imtina edərək kabinetdən çıxdım. Bir neçə dəqiqə keçmiş Xoren Qriqoryan həmin məqsədlə Mədət Həsənovu kabinetinə çağırdı və o, İbrahimovu möhkəm əzişdirəndən sonra istintaq üçün vacib olan ifadəni aldı. NKVD-də işlədiyim müddətdə şahid olurdum ki, həbslər yoxlanılmamış ifadələr əsasında aparılırdı. Yalan məlumatlarla tutulmuş dustaqlardan bir neçəsini mən xilas etmişəm. Belələrindən hazırda Kirovabad Dram Teatrının direktoru işləyən İsrafil Cahangirovu, məşhur Azərbaycan yazıçısı Məmmədquluzadənin oğlu Müzəffəri və başqalarını göstərə bilərəm. Onu da qeyd edim ki, Məmmədquluzadənin oğlunu mən Şamaxı türməsindən çıxarıb azadlığa buraxmışam.

1938-ci ilin əvvəlində Sumbatov Moskaya işləməyə getdi. Markaryan nazir müavini təyin olundu. Mən daxili işlər orqanlarında vətəndaşların qanunsuz həbsə alınmasına dair topladığım faktlar barədə Azərbaycan KP MK katibi Bağırova yazılı məlumat göndərdim. Bu yaxınlarda SSR İttifaqı hərbi prokurorunun köməkçisi Bozenko yoldaş mənə bildirdi ki, həmin məktubum Bağırovun köməkçisi Novikova həbs olunarkən ondan tapılmışdır. Bozenko yoldaş 1954-cü il iyul ayının 13-də məni qəbul etdi, söhbət zamanı bildirdi ki, daxili işlər orqanlarında işləyənlər arasında o zaman sən Malyan yeganə işçisən ki, yaramazlıqlardan heç kimdən çəkinmədən cəsarətlə Bağırova yazmısan. Sən xoşbəxt adamsan ki, bu məktubuna görə başına bir iş gətirməmişlər. Bazenko yoldaşa cavab verdim ki, "başıma iş gətirmişlər", 1939-cu ilin yayında dövlət təhlükəzliyi orqanlarından çölə atılmışam. Bağırov bununla kifayətlənməmişdir. Azərbaycan KP MK mühazirəçilər qrupundan kənar edilmişəm, halbuki mən yarım əsrdən çoxdu fasiləsiz olaraq Azərbaycan KP MK və Bakı Komitəsinin mühazirəçisi idim. Bağırovun göstərişilə məni respublika partiya məktəbində və qiyabi ali partiya məktəbində müəllimliyimə son qoyuldu, halbuki beş ildən çoxdu pedoqoji fəaliyyət göstərirdim".

Malyanın 1939-cu ildə DTK orqanlarından qovulmasına aid arxiv matneriallarını araşdırmadan 1955-ci il oktyabrın 21-də Azərbaycan KP MK Bürosu iclasının gündəliyinə Mixail Nersesoviç Malyanın sayıqlamamları "Sov.İKP üzvü M.N.Malyanın ərizəsi barədə" adı altında gündəliyə salınmış və o, "M.Əzizbəyov adına Azərbaycan Sənaye İnstitutunun marksizm -leninizm kafedrasının müəllimi təsdiq edilməklə" cəzalandırılmışdır.

əvvəli və ardı var

Teyyub Qurban

Ekspress.-2013.- 14-16 sentyabr.- S.15.