İlk milli peyk

"Azərspace-1"in orbitə çıxışına az qaldı İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf etdirilməsi

Dünyada ilk süni peyki keçmiş SSRİ orbitə çıxarıb. Sovetlər birliyinin 4 oktyabr 1957-ci ildə kosmik fəzaya yolladığı peyk "Sputnik-1" adlanırdı. Hazırda bir çox dünya dillərində süni peyk adətən "sputnik" adlanır.

"Eksplorer-1" adlı ilk ABŞ peyki 1 fevral 1958-ci ildə, ilk Britaniya peyki 26 aprel 1962-ci ildə, ilk Kanada peyki 29 sentyabr 1962-ci ildə, ilk fransız peyki 26 noyabr 1965-ci ildə və ilk Avstraliya peyki 29 noyabr 1967-ci ildə kosmosa buraxılıb. Türkiyə ilk süni peykini (Türksat-1 B) 1994-cü ildə orbitə çıxarıb.

Hazırda orbitə peyk çıxaran ölkələrin sayı 58-dir. Təxminən 20 ölkə "peyk klubu"na üzv olmaq ərəfəsindədir.

Yerin ətrafında hərəkət etmək üçün aparat birinci kosmik sürətdən bir az artıq sürətə malik olmalıdır. Onlar 150-160 km-dən bir neçə min km məsafədə olan hündürlükdə uçurlar.

Süni peyk yerin ətrafında pilotsuz uçan kosmik aparatdır.

Uçma hündürlüyünün aşağı həddi atmosferdə yarana biləcək dayandırma halından qaçma ilə təyin olunur. Peykin orbit üzrə hərəkəti bir neçə saat ilə bir neçə gün arasında yerləşir. Süni peyklər elmi tədqiqatlar üçün geniş tətbiq olunur (məsələn, hərbi peyklər, meteroloji peyklər, naviqasiya peykləri, rabitə peykləri və s.). Süni peykin ən əsası insanların kosmosda uzun müddət qalması üçün tətbiq olunanıdır.

Peyklərin müxtəlif tipləri var:

- Astronomik peyklər. Onların vasitəsi ilə planetlər, qlaktikalar və digər kosmik obyektlər tədqiq edilir;

- Biopeyklər. Bu peyklərlə kosmik şəraitdə canlı orqanizmlər üzərində elmi eksperimentlər aparılır.

- Məsafədən Yeri zondlama peykləri. Müxtəlif çəkiliş aparatları ilə təchiz edilmiş aviasiya və kosmik qurğularla Yer səthində müşahidələr aparır.

- Kosmik gəmilər. Pilotlarla orbitə çıxarılan kosmik aparatlardır.

- Kosmik stansiyalar. Kosmosda uzun müddət qalan kosmik gəmilərdir.

- Meteoroloji peyklər. Hava ilə bağlı proqnoz verir və Yer kürəsində iqlim dəyişikliklərini izləyir.

- Kəşfiyyat peykləri. Kəşfiyyat məqsədi ilə Yerdə müşahidələr aparır və onları casus-peyklər də adlandırırlar.

- Naviqasiya peykləri. Dəniz və okeanları izləyir.

- Rabitə və telekommunikasiya peykləri.

- Eksperimental peyklər və s.

Hazırda Azərbaycan kosmik sənayenin yaradılmasının ilkin mərhələsindədir. Mərhələlərdən birincisi ilk növbədə telekommunikasiya peykinin orbitə çıxarılmasıdır. Daha sonra alçaq hündürlükdən uçan və yeri müşahidə etməyə imkan verən məsafədə zondlama peyklərinin orbitə çıxarılması gözlənilir.

Kosmik stansiyalarsa çox qlobal lahiyələrdir. Yəni hazırda

Azərbaycanın orbital kompleks niyyəti yoxdur və ya bu, yaxın prespektivdə nəzərdə tutulan planlara aid deyil.

Azərbaycan ilk telekommunikasiya peykini - "Azerspace-1"i ötən ilin sonlarında orbitə çıxarmağı planlaşdırırdı. 2012-ci ilin əvvəllərində rabitə və informasiya texnologiyaları naziri Əli Abbasov 2012-ci ilin Azərbaycanın kosmik həyatında mühüm bir il olacağını vəd etmişdi: "Artıq yer səthinin müşahidəsi üçün nəzərdə tutulmuş əlavə süni peykin orbitə buraxılması layihəsinin hazırlıq işlərinə başlanılıb və yaxın zamanlarda tenderin keçirilməsi gözlənilir. Ola bilsin, işlər bir qədər də sürətləndirilsin və ikinci peyk əvvəldən nəzərdə tutulduğu kimi 2013-cü ildə deyil, 2012-ci ildə orbitə buraxılsın".

Lakin müəyyən səbəblərdən peykin buraxılışı bu ilin əvvəllərinə ertələndi. İlk milli peykimiz ABŞ-ın aparıcı peyk istehsalçısı olan "Orbital Sciences Corporation" şirkəti tərəfindən "STAR-2" platforması əsasında hazırlanır. Hazırda bu platforma üzərində yığılmış 22 peyk böyük müvəffəqiyyətlə istismar edilir. "Orbital Sciences" şirkətinin istehsalı olan "Azerspace-1" süni peyki Böyük Britaniyaya məxsus bir şirkətdə sığortalanıb.

İlk milli peykin bəzi texniki göstəriciləri barədə qısaca məlumat verək. Öncə onu qeyd edək ki, peykin tam adı belədir:

Azerspace/Africasat-1a.

Peykin əhatə dairəsinə Orta Asiya və Avropa ölkələri ilə yanaşı Afrika regionu da daxil olduğu üçün belə adlanıb.

Tam açılmış halda peykin ölçüləri 23.6m x 8.9m x 5.6m-dir.

"Azerspace-1" ekvatorun üzərində Yerdən 36 000 km məsafədə Geostasionar orbitdə, 46Ğ şərq uzunluğunda yerləşəcək. Yer səthinə nəzərən peyk Somali yaxınlığında Hind okeanı üzərində olacaqdır. "Azerspace-1"in istismar müddəti 15 ildir.

"Azərkosmos"un məlumatına görə, "Azerspace-1" xidmətindən istifadə edə bilmək üçün operatorlar tərəfindən tövsiyə edilən qebuledici antena seti (Azərbaycan Respublikasının əksər ərazisində 60 sm ölçülü antena peykin xidmətindən istifadə edə bilmək üçün kifayətdir), rəqəmli peyk qəbuledicisi (digital receiver/decoder) və müvafiq görüntü kartı (şifrəsiz yayımlanan kanallar üçün ehtiyac yoxdur) istifadə edilməlidir.

İlk süni peykimiz Cənubi Amerikada Fransa Qvianasında yerləşən Kuru kosmodromundan Fransanın "Arianespace" şirkətinin öz yüksək etibarlılığı ilə seçilən "Ariane-5" raket daşıyıcısı ilə orbitə çıxarılacaq.

Peyk Malayziya hökumətinə məxsus, Malayziyanın "Measat Satellite Systems" şirkəti tərəfindən istifadə olunan və Azərbaycan hökumətinə icarəyə verilən 46 dərəcə Şərq uzunluq dairəsində, geostasionar orbitdə yerləşəcək və Şərqi Avropa, Şimali Afrika, Mərkəzi Asiya, o cümlədən Qafqaz və Yaxın Şərq regionuna yüksək keyfiyyətli yayım xidməti göstərəcəkdir.

Peyk rəqəmli teleradio yayımı xidmətlərinin göstərilməsi, sürətli internet şəbəkəsinə çıxış, məlumatların ötürülməsi, "VSAT" multiservis şəbəkəsinin, eləcə də hökumət əlaqələrinin yaradılması üçün nəzərdə tutulub.

İlk telekommunikasiya peykinin orbitə çıxarılması kosmik sənayemizin inkişafında böyük addım olacaq. Bu il orbitə buraxılacaq telekommunikasiya peykinin ardınca digər peyklərin də istifadəyə verilməsi planlaşdırılır. 2015-ci ildə Yer planetinin bir aşağı orbitli peykini, qarşıdan gələn illərdə isə digər telekommunikasiya peyklərini fəzaya buraxmaq nəzərdə tutulur.

Rabitə və informasiya texnologiyaları naziri Əli Abbasovun sözlərinə görə, Azərbaycanın növbəti kosmik rabitə peykləri ölkənin özünə məxsus orbital mövqelərdə fəaliyyət göstərəcək: "Nəzərə alsaq ki, peykin orbitə çıxarılması üçün zəruri olan şərtlərdən biri orbital mövqenin əldə olunmasıdır və SSRİ dağılarkən, yurisdiksiyasında olan orbital mövqelərin onun hüquqi varisi olan Rusiyaya keçməsi səbəbindən digər MDB ölkələri kimi, Azərbaycan da özünün orbital mövqeyinə malik deyildir. Buna görə də Azərbaycan orbital mövqenin əldə edilməsi məqsədilə Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqı (BTİ) ilə danışıqlar aparmaqla paralel, peykin orbitə çıxarılması üçün region ölkələrinin etdiyi cəhdlərin üstələnməsi üçün peykin yerləşəcəyi orbital mövqenin əldə olunması üzrə səylərini artırıb. BTİ ilə aparılan danışıqların nəticəsi olaraq, Azərbaycana məxsus orbital mövqelər müəyyən edilib və təsdiqlənib. Demək olar ki, növbəti peyklərimiz Azərbaycanın özünə məxsus orbital mövqelərdə fəaliyyət göstərəcək".

BTİ 3 orbital sahəni Azərbaycanın mülkiyyətinə verib. Onlardan ikisi ölkənin daxili tələbləri üçün, biri isə beynəlxalq istifadə üçün nəzərdə tutulur.

Qafqazda ilk peyk operatoru olan "Azərkosmos" şirkətinin məlumatına görə, "Azərspace-1" telekommunikasiya peykinin inkişaf etmiş dizaynı və qoşulma imkanları vasitəsilə, dünyada milyonlarla insan informasiya və rabitə xidmətlərindən geniş istifadə edə bilər: "Bizim peykimiz Mərkəzi Asiya, Avropa və Afrikanın 50-dən artıq ölkəsini birləşdirən kosmik məkanda əsas rol oynayacaq".

Milli peykin orbitə çıxarılmasında Azərbaycana ABŞ-da yaşayan Rusiya akademiki Roald Saqdeyevin təşəbbüsü ilə yaradılmış "Silk Sat" proqramı dəstək göstərir. Proqram Böyük İpək Yolu ölkələrinin ABŞ və Rusiya resurslarının cəlb etməklə vahid peyk sisteminin yaradılmasını nəzərdə tutur.

Əsas Yerüstü Peyk İdarəetme Mərkəzi (ƏYPİM) Qala qəsəbəsində tikilir, ehtiyat idarəetmə mərkəzi isə Naxçıvanda olacaq.

İlkin məlumatlarda Azərbaycanın ilk Geostasionar Kosmik Telekommunikasiya peykinin orbitə çıxarılması layihəsinin ümumi dəyərinin təxminən 160 milyon dollar olacağı bildirilirdi: bunun 86-87 milyon dolları birbaşa peykin istehsalına, 16 milyon dolları əsas və köməkçi idarəedici sistemin yaradılmasına, 40 milyon dolları raketdaşıyıcı vasitəsilə orbitə çıxarılması üzrə işlərə, 18 milyon dolları isə sığorta xidmətlərinə yönəldiləcəyi bildirilirdi.

Ötən ilin sonlarındasa rabitə və texnologiyalar naziri jurnalistlərlə söhbətində bildirdi ki, Azərbaycanın ilk milli peykinin buraxılması layihəsinin ümumi dəyəri təxminən 230 milyon dollardır: "Bura yerüstü idaretmə stansiyalarının tikintisi üzrə xərclər, həmçinin sığorta xərcləri daxildir".

Əli Abbasovun sözlərinə görə, peykin sığortalanmasına 17 milyon dollar sərf olunub: "Bu məbləğdən 16 milyon dollar peykin 100 faizlik sığortalanmasına düşür, bir milyon dollar isə sığorta məbləğinə verilən zəmanətdir".

Məlumatlara görə, təkcə peykin istehsalçısı olan "Orbital Sciences Corporation" şirkəti ilə imzalanan müqavilənin dəyəri 112 milyon manat təşkil edir. Bu, peykin istehsalı ilə yanaşı, yerüstü idarəetmə strukturunun yaradılmasına və kadrların hazırlanmasına xərclənəcək vəsaitin həcmidir.

Ümumiyyətlə, Azərbaycanın ilk telekommunikasiya süni peykinin buraxılma layihəsi kommersiya xarakteri daşıyır. İlkin məlumata görə, layihəyə qoyulan vəsaitlərin peykin istismarına başlanılandan sonrakı 5-7 il ərzində qaytarılması nəzərdə tutulur. Azərbaycan peykin imkanlarının yalnız 20%-dən istifadə etmək niyyətindədir, qalan hissəsini isə digər ölkələrin istifadəsinə verəcək.

Əli Abbasovun sözlərinə görə, ilk süni peykin 80%-i icarəyə veriləcək: "Riskləri aşağı salmaq məqsədilə 1 Mbit internetin sürəti 350 dollar nəzərdə tutulub. Halbuki digər ölkələr interneti 450-500 dollara alır. Rentabellik tam təminatla həyata keçiriləcək".

Məlumatlara görə, peykin imkanlarının 40%-i artıq Malayziyaya təqdim edilib, qalan hissə üzrə isə təkliflər qəbul olunur.

"Azərkosmos" şirkəti bildirir ki, istehsal, istismaravermə və istehsal avadanlığını icarəyə götürmə fəaliyyətlərinə dünyanın hər yerindən, o cümlədən ABŞ, Fransa, Kanada və Malayziyadan şirkətləri cəlb edərək "US EXIM" və "French BNP Paribas" kimi yüksək nüfuzlu banklar və digər vasitəçi banklar tərəfindən maliyyələşdirmə təmin edilə bilib: "Bütün layihənin yalnız 15%-i dövlət tərəfindən maliyyələşdirilmiş, maliyyələşdirilmənin qalan hissəsi isə yuxarıda qeyd olunan banklarla əməkdaşlıq çərçivəsində təmin olunmuşdur".

Ən son vədlərə görə, "Azərspace-1" peyki 2013-cü ilin 23 yanvarından 23 fevralınadək "rəsmi olaraq orbitə qaldırılacaq". Əli Abbasovun sözlərinə görə, peyki orbitə çıxaracaq "Arian" şirkəti artıq rəsmi olaraq öhdəliklərini təsdiqləyib: "Öhdəliklərə görə, peykin orbitə çıxarılması bir ay müddətində (23 yanvar - 23 fevral) nəzərdə tutulub. Bu müddət müxtəlif hava şəraiti ilə əlaqədardır".

E.MİRZƏ

Ekspress.-2013.-12-14 yanvar.-S.-12.