Cümhuriyyət tələbələri III fəsil. Tale sorağında

Sənin öhdəndə böy"Ey gənclik!

ük bir vəzifə var: Səndən əvvəlki nəsil yoxdan bir bayraq, müqəddəs bir ideal rəmzi yaratdı, onu min müşkülatla ucaldaraq dedi ki:

Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!

Əlbəttə ki, sən onun ümidini qırmayacaq, bu gün parlament binası üzərindən azərilərin yanıq ürəklərinə enmiş bu bayrağı təkrar o bina üzərinə taxacaq və bu yolda ya qazi və ya şəhid olacaqsan!"

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Azərbaycan Parlamentinin xaricə göndərdiyi tələbə-gəncləri müəyyənləşdirmiş beş nəfərdən (M.Ə.Rəsulzadə, Mehdi bəy Hacınski, Əhməd bəy Pepinov,

Qara bəy Qarabəyov və Abdulla bəy Əfəndiyev) ibarət Xüsusi Müsabiqə

Komissiyasının sədri

Cümhuriyyət tələbələrinin andı

"Qadir Allah və öz vicdanım qarşısında söz verir və and içirəm ki, Azərbaycana sədaqətimi müqəddəs və sarsılmaz tutacaq, bundan sonra ondan başqa vətən tanımayacaq, Azərbaycan vətəndaşlığının bütün vəzifələrini dönmədən yerinə yetirəcək və Azərbaycan Cümhuriyyətinin səadəti naminə can-başla qulluq edəcək, onun üçün nə gücümü, nə əmlakımı, nə də, lazım gələrsə, həyatımı belə əsirgəməyəcəm. Qoy bu andı yerinə yetirməkdə Allah mənə yar olsun".

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti varlığının 18 ayı ərzində min bir çətinlik və təhdidlərlə üzləşsə də, Vətənin və millətin gələcəyi naminə 100 gənci xaricə oxumağa göndərmişdi.

Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban "Cümhuriyyət tələbələri" adlı miqyaslı və sanballı araşdırmasında arxiv sənədləri əsasında onlar barəsində bilmədiyimiz məlumatları gün işığına çıxarmış, bununla yetərlənməyərək və Azərbaycanı qarış-qarış gəzərək xaricdə təhsil aldıqdan sonra artıq müstəqil olmayan vətənə qayıdan tələbələrin izinə düşmüş, onları arayıb axtarmış və talelərinə güzgü tutmuşdur.

"Cümhuriyyət tələbələri"nin ilk iki fəsli bir müddət əvvəl "Ekspress" və digər qəzetlərdə çap olunub.

Ağacəfər müəllimə Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarixi Arxivində saxlanılan bir sənədin surətini göstərdim. Burada deyilir ki, Məmmədov Əlibəy Xələfbəy oğlu 1894-cü ildə Şamaxı qəzasının Basqal kəndində doğulmuşdur. Atası Xələfbəy Mahmudbəy oğlu, anası Nisbət xanım Ağabəy qızıdır.

Görəsən, Basqalda onları tanıyan bir ixtiyar, bir ağbirçək varmı?

Ağacəfər müəllim fikrə getdi. Handan-hana dilləndi:

- Sualınıza Basqalda ancaq bir nəfər cavab tapa bilər - məktəbimizdə uzun illər rus dilindən dərs demiş Miryavər müəllim. Ancaq fasilədən sonra.

- Basqaldan məşhur kitab yazmış Miryavər Hüseynovu deyirsiniz?

- Bəli, tanışlığınız var?

- Muzeyimizə bağışladığı kitabı maraqla oxumuş, qeydlər götürmüşəm...

Məktəbə qayıdanda milli qəhrəman Rəmzi Novruzovun büstü qarşısında kimi görsəm yaxşıdır? Yetmişinci illərdə Respublika Xalq Nəzarəti Komitəsində işlədiyim vaxlarda İsmayıllı rayon xalq nəzarəti komitəsinin sədri vəzifəsində işləmiş Xanı Cavadovu. Yanıdakı isə nurani insan - Miryavər müəllim idi. Üçlükdə Basqalı başdan-başa dolaşdıq. Qaş qaralanda Miryavər müəllimin qonağı olduq. Çəmənliyə bənzəyən gül-çiçəkli həyət, səliqə-sahman göz oxşayırdı Əyləşdiyimiz geniş otaq isə rəfləri müxtəlif kitablarla dolu kitabxana zalına bənzəyirdi. Xanı Cavadov rəflərdən birinə yaxınlaşdı, bir kitabça götürüb üzünü ev sahibinə tutdu:

- Bu qonağımızın kitabıdır.

Söhbətə qarışmalı oldum:

- "Gözəllik yarışı" kitabım 1985-ci ildə nəşr olunub. Nə əcəb...

Ev sahibi sözümü kəsdi:

Orada "Lahıc" şeri var. Öz dilinizdən eşitmək istərdim.

- Nə deyirəm ki...

Miskər əllərinin qüdrəti burda,

Dünyanı dolaşan şöhrəti burda.

Memarın, rəssamın, heykəltəraşın Daşlarda canlanan sənəti burda.

Hər ev zəmanənin abidəsidir,

Tarixin öz nəqşi, dəst-xətti burda.

Burda igidlərin bükülməz dizi,

Əyilməz vüqarın qaməti burda.

Vətəni dar gündə qoruyanların

Yaşar xatirəsi əbədi burda.

Ulu babaların əmanətidir,

Cavanın qocaya hörməti burda.

Gül gülü çağırır, çiçək çiçəyi,

Bülbülün gül ilə söhbəti burda.

Bir mehman gəlmişdi Teyyub Lahıca,

Qalıb bir gününün ləzzəti burda.

Əfsuslar olsun ki, Basqalın tarixini yazmış Miryavər müəllimin şəxsi arxivində də həmyerlisi Əlibəy haqqında bir məlumat tapılmadı. Hazırda Basqalda onun heç bir qohumu yoxdur. Kəndin ən yaşlı ağsaqqallarının dediklərinə görə, Əlibəyin atası Xələf bəy də, babası Mahmud bəy də kəndin maarifpərvər simalarından olmuşlar.

***

Bakıya qayıtdıqdan sonra Cümhuriyyət tələbələrinin siyahısında Türkiyəyə göndərilənləri müəyyənləşdirdim. Aydın oldu ki, 100 nəfərdən səkkizi qardaş məmləkətə ali təhsil almağa göndərilmişdir. Onlardan biri Əlibəydir. Qalanlarısa bu şəxslərdir: Hüseyn Şıxıyev, Məmməd Dursunzadə, Əli Kərimov, Əlimuxtar Həsənov, Əliyusif Səfərov və Məmməd Hənəfi Zeynallı.

Müəllifdən: İstanbul Universitetində və Türkiyənin digər ali məktəblərində ali təhsil almış soydaşlarımızın taleyindən materiallar toplamaq üçün Türküyəyə ezamiyyətə getməyi planlaşdırdım. Hətta xaricə getmək üçün pasport da aldım. Düşünürdüm ki, gedərəm, ilk növbədə 100 tələbəni xaricə ali təhsil almağa göndərilməsi üzrə komissiyanın sədri, ulu öndər Məhəmməd Əmin Rəsulzadçənin məzarını ziyarət edərəm. Fəqət pasportum cibimdə, arzum ürəyimdə qaldı. Nə özümün, nə də şöbə müdiri olduğum təhsil muzeyinin maddi imkanı olmadı. Respublika hüdudları çərçivəsində səfərlərimi davam etdirdim.

***

Şəxsi arxivimdən:

"Xalq Təhsili Muzeyi üzrə 35 N-li əmrdən çıxarış. 19 sentyabr 2007-ci il.

Muzeyin şöbə müdiri Qurban Teyyub Yarməmməd oğlu Azərbaycanda təhsilin inkişaf tarixinə dair elmi-axtarış işi aparmaq məqsədilə 24 sentyabr 2007-ci il tarixdən 28 sentyabr 2007-ci il tarixədək Qazax rayonuna ezam edilsin.

Direktor L.N.Bayramova".

Qazaxda rayon Təhsil Şöbəsinin müdiri Mahir Quliyevlə görüşdüm və muzey direktorunun rəsmi məktubunu ona təqdim etdim.

Söhbət əsnasında məlum oldu ki, Cümhuriyyət tələbələrindən yalnız bir nəfər - HÜSEN QASIM MUSTAFA OĞLU ŞIXIYEV Qazax rayonundandır. O, 1898-ci ildə Qazax qəzasının Salahlı kəndində doğulmuşdur. Atası Qasım Mustafa Şıxı oğlu, anası Sayalı Daşdəmir qızıdır.

Hüseyn Şıxıyev 1917-ci il sentyabrın 1-də Bakı Realnı Məktəbinə qəbul edilmiş və bir ildən sonra, 1918-ci il aprelin 6-da məktəbi əla davranışla və aşağıdakı qiymətlərlə bitirmişdir:

İlahiyyat - əla

Rus dili - kafi

Alman dili - yaxşı

Fransız dili - kafi

Riyaziyyat - yaxşı

Cəbr - yaxşı

Triqometriya - yaxşı

Tarix - kafi

Təbiətşünaslıq - yaxşı

Fizika - yaxşı

Rəsmxətt - yaxşı

Qanunşünaslıq - kafi

1919-cu il avqustun 19-da Hüsen Şıxıyev Azərbaycan Respublikasının Xalq Maarifi Komissarına ərizə ilə müraciət etmiş və dövlət hesabına xaricdə təhsil almağa göndərilməsini xahiş etmişdir.

Azərbaycanın maarif naziri Nurməmməd Şahsuvarovun imzaladığı vəsiqəyə əsasən, o, Almaniyanın Frayberq akademiyasına göndərilmişdir. Sonrakı taleyi haqqında məlumat yoxdur.

Qazax Rayon Təhsil Şöbəsinin aparıcı təlimatçıları Rasim Carçıyev və Əziz Məmmədov ilə birlikdə tale axtarışına düşdük. Hüseyn Şıxıyevin doğulduğu Orta Salahlı kəndinə yollandıq. Cümhuriyyət tələbəsinin qohumlarının soraqlaşıb tapılmasında Orta Salahlı kənd orta məktəbinin direktoru Rasimə xanım Nəzərova böyük yardım etdi. O, Orta Salahlıda yaşayan bir nəfəri məktəbə dəvət etdi və bizə belə təqdim etdi:

- Tanış olun, Sahib Muradovdur, Hüseyn Şıxıyevin nəticəsidir.

Ulu babası barədə Sahib Muradovdan çox şey öyrəndik. Sən demə, 1925-ci ildə "itkin düşmüş" sayılan Cümhuriyyət tələbəsi Almaniyadan Türkiyəyə qayıtmış və ömrünün sonunadək orada yaşamışdır. Tale üzünə gülmüşdür. Azərbaycana qayıtsaydı, 1937-ci ildə digər Cümhuriyyət tələbələri kimi ya güllələnəcək, ya da sürgün olunacaqdı.

Hüseyn Şıxıyev Türkiyədə energetika sahəsində tanınmış mütəxəssis sayılmışdır. Hətta bir neçə il Türkiyə Respublikasının energetika başqanı olmuşdur. Hal-hazırda məşhur energetik şəcərəsinin iki nümayəndəsi ailəsi ilə İstanbul və Konya şəhərlərində yaşayırlar.

***

Bəs keçmiş Qazax qəzasından olan digər tələbə - Mustafa Molla Hacırəhim oğlu Mustafayev barəsində nə bilirik?

Bu məqsədlə 2007-ci il noyabrın 26-dan 30-dək Ağstafa rayonunda oldum.

Ezamiyyətdən sonra yazdığım arayışın surətini şəxsi arxivimdə saxlayıram:

"Xalq Təhsili Muzeyinin direktoru

Lalə xanım Bayramovaya

Sizin 22 noyabr 2007-ci il 42 N-li əmrinizə əsasən bu il noyabrın 26-dan 30-dək Ağstafa rayonunda ezamiyyətdə oldum. Rayon Təhsil şöbəsinin müdiri Əkbər Süleymanovla görüşdüm və Cümhuriyyət hökuməti tərəfin-dən xarici ölkələrə ali təhsil almağa göndərilmiş 100 nəfər arasında birisinin - Mustafa Molla Hacırəhim oğlu Mustafayevin Saloğlu kəndində doğulduğu barədə arxiv sənədini ona göstərdim. Əkbər müəllim məni kabinetinə dəvət etdiyi metodist Afiq Sadıqovla tanış etdi. Onun müşayiətilə Ağstafa şəhərinin 30-35 kilometrliyindəki Saloğlu kəndində oldum. Kəndin ən yaşlı ağsaqqalı Musa Novruzov, kənd orta məktəbinin direktoru Güloğlan Kərimov, tarix müəllimi Şəmistan Şıxməmmədov, Mutafayevlər nəslini yaxından tanıyan Nəzirə xanım İskəndərova və Fəridə xanım Namazova ilə söhbət etdim. Onların dediklərindən bəlli oldu ki, Cümhuriyyət tələbəsinin atası Molla Hacırəhim və anası Gövhər xanım Abdullah Ağa qızı kəndin qocaman sakinlərinin indi də xatirindədirlər. Molla Hacırəhim Saloğludan Həcc ziyarətinə getmiş ilk din xadimlərindən birisidir. Gövhər ana xeyirxahlığı ilə camaat arasında elə böyük nüfuz qazanıbmış ki, dünyaya göz açan qız uşaqlarına onun adını qoymuşlar.

Ertəsi günü də Afiq Sadıqovla birlikdə mehriban və qonaqpərvər Saloğluların yanında idim. Kənddə yeni tikilib istifadəyə verilmiş məktəbdə oldum. Təhsil ocağı Saloğlunun Qarabağ döyüşlərində şəhid olmuş qəhrəman övladı Asim Namazovun adını daşıyır. Rayon Təhsil Şöbəsinin metodistinin təklifi ilə müəllimlər və yuxarı sinif şagirdləri qarşısında çıxış edərək onları müvafiq arxiv sənədləri ilə tanış etdim. Həmkəndliləri Mustafa Mustafayevin keçdiyi həyat yolu müəllimlərin də, şagirdlərin də marağına səbəb oldu:

- Sizin həmyerliniz Mustafayev Mustafa Molla Hacırəhim oğlu Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin 1919-cu il 1 sentyabr tarixli qərarına əsasən, öz arzusu ilə təhsilini elektrotexnika sahəsində davam etdirmək üçün Fransaya göndərilmişdir. O, Tuluza instititunda təhsil almışdır. Tələbəlik illərində Mustafa Mustafayev Fransanın məşhur "Reno" şirkətinin müəssisələrində istehsalat təcrübəsi keçmiş, İnstitutu bitirdikdən sonra "Reno" şirkətində mühəndis işləmiş və elə o zaman fransız xanımı ilə evlənmişdir...

əvvəli,ardı var

Teyyub QURBAN

Ekspress.-2014.- 26-28 aprel.-S.15.