Ən yaxın tarix

İlk və yeganə qadın spiker

Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban "Ən yaxın tariximiz" başlığı altındakı yeni araşdırmasında arxiv sənədləri əsasında müasirlərimiz olan dövlət və ictimai xadimlərimiz barədə indiyədək bilmədiyimiz məlumatları, faktları işıq üzünə çıxarır.

İlk araşdırma anadan olmasının 80 illiyi münasibətilə Azərbaycan parlamentarizmi tarixində qanunverici orqana başçılıq edən ilk və hələlik son sədr Elmira Qafarovaya həsr edilib.

HAŞİYƏ. Heydər Əliyev iki ay idi ki, Naxçıvanda idi. O, 1990-cı il iyul ayının 20-də Moskvadan təyyarə ilə Bakıya gəlmiş və iyulun 22-də Naxçıvana yola düşmüşdü.

Naxçıvan zəhmətkeşləri Heydər Əliyevi Azərbaycan SSR xalq deputatlığına namizəd göstərmişdilər. 1990-cı il parlament seçkilərindən sonra Bakıya Naxçıvandan göndərilən rəsmi sənəddə bildirilirdi:

"Azərbaycan SSR

Ali Sovetinin sədrinə

1990-cı il noyabrın 17-də Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olan Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin sessiyası öz işinə başlamışdır. Sessiyada Naxçıvan MSSR-nin adı və dövlət rəmzlərinin dəyişdirilməsi məsələsi qaldırılmışdır. Xalq deputatı Heydər Əlirza oğlu Əliyevin sədrliyi ilə keçən sessiyada Azərbaycan Milli Dövlət dirçəlişi ideyasının həyata keçirilməsi yolunda yekdilliklə mühüm tarixi siyasi əhəmiyyəti olan qərarlar qəbul etmişdir:

1. Naxçıvan MSSR-in adı dəyişilib Naxçıvan Muxtar Respublikası adlandırılmış;

2. Naxçıvan MSSR Ali Sovetinin adı dəyişib Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisi adlandırılmış;

3. Naxçıvan Muxtar Respublikasının bayrağı kimi Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin üçrəngli bayrağı qəbul olunmuş;

4. Gerb və himnin qəbul edilməsi üçün müsabiqə elan olunması qərara alınmış;

5. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Afiyəddin Cəlil oğlu Cəlilov seçilmişdir".

Elmira Qafarova öz müavinlərindən birini, şəxsiyyətinə səmimi hörmət etdiyi Afiyəddin Cəlilovu Bakıda, iş otağında təbrik etmiş, Naxçıvanla paytaxt arasındakı əlaqələrin daha da yaxşılaşdırılması barədə söhbət etmişdi.

1991-ci il sentyabrın 3-də Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ali Məclisinin qərarı ilə Heydər Əliyev Naxçıvan Ali Məclisinin sədri seçildi. Heydər Əliyev Bakıya Ali Sovetin iclaslarına getmirdi. Heydər Əliyev bunun səbəbini sonralar ("Azərbaycan" qəzeti. 12 sentyabr 1995-ci il) belə izah etmişdi: "1991-ci il sentyabrın 8-nə prezident seçkiləri təyin olunmuşdu. Naxçıvanda sessiya keçirildi, məni Ali Məclisin sədri seçdilər. Birinci qərarımız o oldu ki, Naxçıvanda prezident seçkilərini qadağan edək. Amma ondan qabaq Vilayət Partiya Komitəsi prezident seçkiləri üçün Naxçıvanda dairələr, məntəqələr yaratmışdı, bülletenlər gətirmişdilər. Böyük məsrəf, xərc olmuşdu. Bunlar hamısı var idi.

Biz bunu qadağan etdik. Dərhal Bakıdan, Azərbaycandan böyük təzyiqlər oldu. Buradan Naxçıvana doqquz deputat göndərdilər. Xatirimdədir, onlardan üçü general idi: general Nəsirov, general İsrafilov, respublika prokurorunun müavini Cəfər Quliyev, o da yəqin ki, general idi. Doqquz deputat, daxili işlər nazirinin birinci müavini başda olmaqla bir altmış nəfər də daxili qoşunlardan və sairə zabit göndərdilər. Çətin bir vəziyyət yarandı. Mən onlara ultimatum verdim ki, Naxçıvanı tərk etməsələr, xalq qalxacaq və şübhəsiz, vəziyyət çox gərginləşəcək. Onlar qorxdular, çəkildilər. Naxçıvanı tərk etdilər. Naxçıvanda prezident seçkiləri keçmədi.

Ondan sonra Naxçıvana təzyiqlər daha da artdı. Burada (Bakıda - T.Q. ) bir qrup naxçıvanlı hüquqşünası ortaya çıxardılar ki, Heydər Əliyev Naxçıvanı Azərbaycandan ayırır və sair".

Söhbət 1991-ci il sentyabrın 9-da Azərbaycan Dövlət Televiziyasının "Aktual ekran" verilişində iştirak etmiş Əyyub Ələkbərov, Musa Həsənov, Hüseyn Əsədov və başqalarından gedirdi.

1991-ci il 8 sentyabr prezident seçkiləri ərəfəsində Elmira Qafarova Heydər Əliyevdən aşağıdakı məktubu almışdı:

"Nəzərə alınmalıdır ki, prezident seçkiləri Azərbaycan xalqının qərinələrdə sürən azadlıq arzusu ilə bağlıdır və bütün xalqın istəyi, iştirakı təmin olunmalıdır. Bu seçkilər kiminsə hakimiyyət hərisliyindən doğan arzusunun təmin olunmasına yönəldilə bilməz. Nəhayət, prezident seçkilərinin təxirə salınmasında qanunsuzluq yoxdur, bu yalnız ədalətin və xalq istəyinin yerinə yetirilməsinə xidmət edir.

Bütün bunları nəzərə alaraq Naxçıvan MR Ali Məclisi qərara alır:

1. Azərbaycan Respublikası prezidenti seçilməsi üçün 8 sentyabr 1991-ci il tarixə təyin edilmiş seçkilərin Naxçıvan MR ərazisində keçirilməsi dayandırılsın.

2. Azərbaycan Respublikası Ali Sovetindən respublika prezidentliyinə seçkilərin daha sonrakı müddətə keçirilməsi xahiş edilsin.

3. Həmin qərar barədə SSRİ Xalq deputatlarının qurultayına bildirilsin.

Naxçıvan Muxtar Respublikası

Ali Məclisinin Sədri H.ƏLİYEV

4 sentyabr 1991-ci il".

Qeyd edək ki, 1991-ci ilin 3-7 sentyabrda keçirilən Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin fövqəladə sessiyası ölkədə baş verən proseslərlə əlaqədar muxtar respublikanın həyatının demokratikləşdirilməsi məsələləri müzakirə olunmuşdu. Məsələn, Ali Məclis muxtar respublika ərazisində Kommunist Partiyasının bütün strukturlarının və vilayət partiya komitəsinin fəaliyyətinin dayandırılması, onların əmlakının milliləşdirilməsi haqqında qərar qəbul etmiş, Azərbaycan Kommunist Partiyası və onun Mərkəzi Komitəsinin buraxılması barəsində Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinə təklif verilmişdi. Lakin Ali Məclisin deputatları və muxtar respublikanın əhalisi Azərbaycan kommunist rəhbərliyinin kəskin narazılığını hiss edirdilər...

Oktyabrın 2-də Elmira Qafarovaya iş otağında xəbər verdilər ki, Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin təşəbbüsü ilə parlament binası qarşısına çoxlu adam toplaşıb. Mitinqdə "Müstəqil Azərbaycan" deputat blokunun üzvləri də iştirak edirlər.

Elmira Qafarova aşağı düşdü, mitinq iştirakçıları ilə salamlaşdı. Mitinqin aparıcısı İsa Qəmbərova dedi: "Biz niyə küçədə görüşməli və danışmalıyıq. Xahiş edirəm, burda olan bütün xalq deputatları mənimlə birlikdə parlament binasında söhbətimizi davam etdirək".

İsa Qəmbərov parlament sədrinin iş otağında mitinqin qətnaməsini Elmira xanıma təqdim etdi. O, bütün maddələri diqqətlə oxuduqdan sonra dedi: "Biz hamımız bir parlamentin üzvləyirik. Mənim fikrimcə, bu parlament o vaxt buraxıla bilər ki, Dağlıq Qarabağ məsələsini birdəfəlik həll etsin. Özümə gəldikdə isə, məni Ağdaş rayonu əhalisi parlamentə seçib. Əgər onlar geri çağırsalar, mən deputat mandatımı təhvil verərəm. Sizin buna səlahiyyətiniz çatmır".

Elmira Qafrova o görüşdə həmçinin demişdi: "Biz respublikada Xalq Cəbhəsi ilə əlbir işləmək arzusundayıq. Mən ürəkdən istəyirəm ki, yaxın illərdə "Müstəqil Azərbaycan" blokunun deputatları Müstəqil Azərbaycanın rəhbərləri arasında olsunlar. Bu məqsədə o vaxt nail ola bilərsiniz ki, parçalanmayasınız, dəlisovluğun daşını atasınız, nə mənə, nə də Ayaz Mütəllibova yad gözlə baxmayasınız".

İsa Qəmbərov: "Biz Sizi başa düşdük, Elmira xanım. Onda qətnamədəki digər maddələri sessiyanın gündəliyinə salın".

Elmira Qafarova: "Buna tamamilə razıyam. Bütün təkliflərinizi sessiyanın müzakirəsinə çıxararıq, birlikdə müzakirə edərik".

1991-ci il ortyabrın 8-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin növbədənkənar sessiyasının bütün iclasları Elmira Qafarovanın təklifi ilə respublika televiziyası ilə birbaşa translyasiya edilirdi: "Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin oktyabrın 7-də keçirilmiş iclasında "Müstəqil Azərbaycan" deputat blokunun təklifləri nəzərə alınmaqla növbədənkənar sessiyanın gündəliyinin layihəsi təsdiq olunmuşdur. Mən bütün xalqımıza bildirmək istəyirəm ki, biz müxalifətlə siyasi qarşıdurmaya yol vermək istəmirik və respublikanın həyati əhəmiyyətə malik problemləri barəsində elə qərarlar qəbul olunmasına tərəfdarıq ki, bu qərarlar hər iki tərəfi təmin etsin".

Bütün deputatlar sessiyanın aşağıdakı gündəliyini yekdilliklə təsdiq etdilər:

1. Respublikanın iqtisadi və ictimai-siyasi həyatını sabitləşdirmək sahəsində əlavə tədbirlər haqqında.

2. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına (Əsas Qanunla) dəyişikliklər və əlavələr edilməsi haqqında.

3. Azərbaycan Respublikasının Ali Sovetində daimi orqan yaradılması haqqında.

4. Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında aktın layihəsi barəsində.

5. Birləşmiş Millətlər Təşkilatına, dünya dövlətlərinə və SSR İttifaqı respublikalarına müraciətlərin layihəsi haqqında.

6. "Azərbaycan Respublikasının milli özünümüdafiə qüvvələri haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanunun layihəsi barəsində.

7. İqtisadi birlik haqqında müqavilənin layihəsi barəsində.

8. SSRİ Ali Sovetində Azərbaycan Respublikasının nümayəndəliyi haqqında.

SSRİ xalq deputatı, bəstəkar Arif Məlikov, respublikanın xalq deputatları R.İsmayılov, Ş.Yəhyayev, H.Əzimov, T.Qasımov, R.Qazıyev, İ.Qəmbərov, T.Qarayev, S.Rüstəmxanlı və başqaları müzakirələrdə fəallıqla iştirak edirlər. Deputat Tofiq Bağırov sessiyanı xalq deputatları qurultayı adlandırırdı.

Ali Sovetin binası qarşısında isə mitinqçilər parlamentin buraxılmasını tələb edirdilər. Parlamentin buraxılması barədə təklif sessiyanın müzakirəsinə çıxarılsa da, səs çoxluğu ilə qəbul edilmədi...

(əvvəli,ardı var)

Teyyub QURBAN

Ekspress.-2014.- 8-10 fevral.- S.15.