Ən yaxın tarix

İlk və yeganə qadın spiker

Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban "Ən yaxın tariximiz" başlığı altındakı yeni araşdırmasında arxiv sənədləri əsasında müasirlərimiz olan dövlət və ictimai xadimlərimiz barədə indiyədək bilmədiyimiz məlumatları, faktları işıq üzünə çıxarır.

İlk araşdırma anadan olmasının 80 illiyi münasibətilə Azərbaycan parlamentarizmi tarixində qanunverici orqana başçılıq edən ilk və hələlik son sədr Elmira Qafarovaya həsr edilib.

Naxçıvan Muxtar Respublikanın Ali Məclisi sədrinin birinci müavini R.həsənovun Azərbaycan Ali Sovetinə ünvanladığı 26 oktyabr 1991-ci il tarixli məktubunda göstərilənlərin arxiv sənədlərində necə əks olunmasını araşdırmaq üçün Respulika Dövlət Arxivinə üz tutduq. Ümidimiz boşa çıxdı.

Məlum oldu ki, Arxiv haqqında Qanunun tələblərinə zidd olaraq, 1987-ci ildən indiyədək Azərbaycan Respublikası Parlamentinin materialları Dövlət Arxivinə təhvil verilməmişdir.

Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Milli Şurasının fəaliyyətinə dair arxiv sənədləri, nə qədər qəribə görünsə də ya M.F.Axundov adına Milli Kitabxanada, ya da Maksim Musayevin 2001-ci ildə "Ağrıdağ" nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış "Milli Şura Parlamenti" (30 oktyabr 1991 - 18 may 1992) kitabında tapılır.

Əsrimizin ilk ilində nəşr olunmuş kitabın əvvəlindəki bu sözlər bir onillik keçdikdən sonra daha aktual səslənir: "Bu kitab zaman keçdikcə, şübhəsiz, dövlətçiliyimizin tarixini öyrənənlərə, tarixçilərə, hərbçilərə, sosioloqlara, hüquqşünaslara, tələbələrə, diplomatlara və digər sahələrin mütəxəssislərinə çox lazım olacaqdır. Kitab həm də deputatların övladları, qohumları, dostları, el-oba adamları üçün də maraqlı sənəd mənbəyinə çevriləcəkdir. Belə ki, onlar doğmaları kimi tanıdıqları deputatların parlamentdəki çıxışları, söylədikləri fikirləri və tutduqları mövqeləri ilə tanış olacaqlar. Kitab arxiv sənədlərinə əsasən tərtib edilmişdir. İstinad edilən sənədlərin bir çoxu orijinal olmaqla bərabər, yeganə nüsxədən ibarətdir. Konstitusiya qanunundan sui-istifadə nəticəsində intiqam almaq cəhdi və siyasi ixtilaflar olduğu kimi verilmişdir. Əgər həmin sənədlər məhv edilərsə, bu kitab vasitəsilə belə faktlar tarixdə qalacaqdıvr. 1993-cü ildə Milli Məclis binasının 13-cü mərtəbəsində baş verən yanğın zamanı bir sıra vacib sənədlərin məhv olması və digər hallar buna əyani sübutdur".

Respublika Xalq Nəzarəti Komitəsində işlədiyim vaxtlarda ülfət bağladığım Maksim Musayevin icazəsilə kitabın Elmira Qafarova ilə bağlı məqamlarını təqdim edirəm:

1991-ci il 8 oktyabr

"1991-ci il oktyabrın 8-də parlamentin iclasını Ali Sovetin sədri Elmira Mikayıl qızı Qafarova aparırdı.

Elmira Qafarova: - Oktyabrın 16-da respublika Ali Sovetinin ikinci sessiyasını çağırmağı planlaşdırmışdıq. Lakin müxalifətin təklifi ilə bugünkü növbədənkənar sessiyada toplaşmışıq. Biz müxalifətlə siyasi qarşıdurmanın güclənməsinə yol vermək istəmirik və respublika həyatının çox mühüm məsələlərinə dair parlamentdə qarşılıqlı surətdə qərarlar qəbul etməyə tərəfdarıq.

Etibar Məmmədov (68 nömrəli seçki dairəsindən deputat): - Elmira xanım, hamı bilir ki, bu sessiya nə cür çağrılıb. Mitinqlər olub, müxalifətin tələbi olub. Prezident müxalifətin üzvlərini qəbul eləyib, sessiyanın çağırılması haqqında qərar qəbul olunub. Halbuki prezidentin buna səlahiyyəti yox idi. Hələlik respublikada heç bir qanun işləmir, ayrı-ayrı adamlar, o cümlədən prezident bütün məsələləri həll edirlər. Mən bir qədər bitərəf qalmağa çalışırdım ki, bu qarşıdurmanın qarşısını alım. Ancaq belə getsə, mən də bu qarşıdurmada ən fəal surətdə iştirak edəcəyəm.

Belə bir ultimatumsayağı çıxışdan sonra Elmira Qafarova qısa cavab nitqi söylədi. Lakin heç nəyə məhəl qoymayan deputat İskəndər Həmidov 4-cü mikrofona yaxınlaşaraq, sessiyanın televiziya ilə birbaşa translyasiya edilməsindən istifadə edərək, tərəfdarları olan tamaşaçıları Ali Sovetin ətrafına gəlməyə çağırdı. Deputatlar fasilədən iclas zalına qayıdanadək artıq Ali Sovetin qarşısına xeyli adam toplaşmışdı. 242 nömrəli seçki dairəsindən deputat Asya Manafova camaatın Ali Sovetin binası qarşısına yığılmasına etirazını spikerə bildirdi. Elmira Qafarova Asya Manafovaya və əsəbləşən, narahatlıq keçirən digər deputatlara təmkinli və səbrli olmağı bildirdi.

148 nömrəli Qazıməmməd şəhər seçgi dairəsindən deputat Əlibala Hüseynov göstərdi ki, Konstitusiyamızda parlamentin buraxılması mexanizmi yoxdur: "Parlamentə təzyiq ədalətsizlikdir. Dünyanın hansı parlamentində mikrofonla çağırış eləyiblər ki, yığışın gəlin parlamentin olduğu yerə? Diktatorlar gəlib bizə demokratiya dərsi deyirlər. Mən bayırda Xalq Cəbhəsi liderinin camaata müraciətini eşitdim.

Başa düşməliyik ki, camaatımız siyasi mübarizəyə hazır deyildir, faciəli nəticələr ola bilər".

Deputat Bəxtiyar Vahabzadə çıxışında dedi: - Burada qarşımızda duran bir məsələdir - parlament buraxılsın və ya buraxılmasın. Parlamenti indiki şəraitdə buraxmağın tərəfdarı deyiləm.

Deputat İsa Qəmbərov söz alaraq dedi: - Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi haqqında bəyannamə qəbul edilib. Bu da o deməkdir ki, Azərbaycanda bütün hakimiyyət strukturları, bütün rejim yuxarıdan aşağı, aşağıdan yuxarı dəyişdirilməlidir, yeni Konstitusiya hazırlanmalı, yeni seçki qanunu qəbul edilməlidir. Bizim indiki təklifimiz mövcud hakimiyyət strukturunu fəallaşdırmaqyolu ilə ciddi islahatlara başlamaq və xalqı yaxınlaşan fəlakətlərdən xilas etməkdən ibarətdir. Bizim hakimiyyət iddiamız yoxdur və hədə-qorxu da gəlmirik. Mən hakimiyyət iddiasında olmadığımı sübut etmək üçün müvəqqəti Milli Məclis yaradılması haqqında qərar qəbul olunana qədər deputat mandatından imtina edirəm.

Deputat Əli Ömərov çıxışında dedi: - Bizim nə təqsirimiz var ki, beş saatdır burada günahsız həbs olunmuşuq. Rəyasət Heyəti istefa versin!

İclasa sədrlik edən Elmira Qafarova mikrofonlardan istefa sözlərini eşitdikcə qəti qərara gəldi və dedi: -Əgər mənə etimad göstərilmirsə, mən işləyə bilmərəm.

Bu vaxt Tamerlan Qarayev istefa verdi. Beləliklə, gündəlikdəki məsələ öz məcrasından çıxdı.

Deputat M.Mütəllimov sözlərini Elmira Qafarovaya istiqamətləndirərək dedi: - Elmira xanım, sizin istefanız məsələsi qoyulub, sizsə salonda oturubsunuz. Bu bir növ iclasa təsir göstərir. Bugünkü qərarla deputatları Naxçıvana qarşı qoymusunuz. Bu fakta görə parlament özü-özünü buraxmaq hüququnu qazanır.

Mikrofonlara yaxınlaşan deputatlar çıxışlarında qeyd edirdilər ki, məsələnin zorla həyata keçirilməsi yaramaz haldır, çöldəki camaatı deutatların üzərinə qaldırmaq düz deyil, belə demokratiya oyunu tarixdə heç yerdə görünməyib. İki deputat mandatını təhvil veribsə, salonda niyə oturub?

Söz alıb çıxış edən deputat İsa Qəmbərov dedi: - Mandatını təhvil vermiş deputatlardan biri mənəm, o birisi də İskəndər Həmidov. Əgər kompromis qərar qəbul olunmasa, biz burada iştirak etməyəcəyik.

Sədrlik edən Elmira Qafarova isə cavabında dedi: - İsa Qəmbərova üzümü tutub deyirəm, şərait yaradın ki, camaat evlərinə getsin. Mitinqi necə təşkil etmisiniz, eləcə də dağıtmalısınız. Fikirləşin, belə işlər görməklə, parlamentə təzyiq göstərmək heç də demokratiya demək deyildir. Demokratiya təzyiqlə yaradılmır. Siz diktatoru götürürsünüz, o biri diktatordan istifadə edirsiniz.

Çıxışının sonunda Elmira xanım deputat Sabir Rüstəmxanlıya müraciətlə dedi: "Siz "Demblok"un nümayəndəsisiniz. Xahiş edirəm, bayıra çıxasınız, necə ki, bizi həbs eləmisiniz, indi də elə yol açasınız".

Deputatlar küçə söyüşləri, təhqiramiz sözlər altında çətinliklə olsa da, binadan çıxıb gedə bildilər.

1991-ci il 9 oktyabr

Sessiya 241 nəfər deputatın iştirakı ilə işini davam etdirdi. Sədrlik edən Elmira Qafarova Ali Sovetin sədr müavini Tamerlan Qarayevin Rəyasət Heyətindəki yerinə qayıtmasını xahiş etdi. O, zalda "demblokçular"la əyləşmişdi.

Elə bu vaxt Ali Sovpet sədrinin birinci müavini Telman Orucov mikrofon ilə dedi: "Biz hamımız dünən axşamkı biabırçılığın, özbaşınalığın şahidi olduq. Gözlərimizlə gördüklərimiz nə xalqımızın adət-ənənəsinə, nə depuat ləyaqətinə, nə kişiliyə, nə də bir qayda-qanuna uyğundur. Odur ki, sessiya işə başlayarkən təhrikçiləri, onları öyrədib buraya göndərənləri müəyyənləşdirsin. Belə güzəştə gedə-gedə sessiya heç bir iş görə bilməz. Bu, hörmətsizlikdir, təzyiqdir, ultimatumdur".

Gündəliyin müzakirəsinə başlanmamış yaranmış vəziyyəti sakitləşdirmək üçün Elmira Qafarova respublika prokuroru İsmət Qayıbova tapşırıq verdi ki, deputat toxunulmazlığını nəzarətə götürsün, hadisə ilə əlaqədar olan müqəssir adamları tapıb tədbir görsün və sessiyaya məlumat versin.

Deputatlardan Sürət Hüseynov və Rəhim Qazıyev iclasa sədrlik edən Elmira Qafarovaya iradlar tutub mübahisəyə girişdiklərinə görə tənəffüs elan olundu.

Tənəffüsdən sonra hesablayıcı komissiyanın məlumatına görə yetərsay olmadı, zalda cəmi 152 deputat vardı. Bütün cəhdlərə baxmayaraq millət vəkilləri iclas zalına toplaşmadı.

1991-ci il 10 oktyabr

İclası açan Elmira Qafarova oktyabrın 9-da axşam Ali Sovetin binasından çıxan deputatlar təhqir olunduğu, onlara qarşı zor işləndiyi üçün, qanunsuz mitinqlər keçirildiyinə görə baş prokurorun və daxili işlər nazirinin məlumat verməsini təklif etdi.

Lakin mikrofonlara toplaşan deputatlar təkidlə tələb etdilər ki, Tamerlan Qarayev sədarətdə öz yerini tutsun, Konstitusiyanın 112-ci maddəsinin Heydər Əliyevə aid olan sonuncu cümləsi çıxarılsın, Ali Sovetin sədri, onun müavinləri və Rəyasət Heyəti istefaya göndərilsinlər.

Deputat Baxşəliyev bildirdi ki, mitinq işğtirakçılarına nəşəxor və sərxoş dediyi üçün Elmira Qafarova onlardan üzr istəməlidir.

Elmira Qafarova dərhal cavab verdi ki, mən üç gün burada gedən mitinq iştirakçılarını deyil, üç deputatı döyən və buna görə də prokurorluq tərəfindən istintaqı aparılanlar barədə bu sözləri demişəm.

Zalda qışqırıq qopdu. Bu zaman iclasa sədrlik edən Elmira Qafarova öz istefasının səsə qoyulmasını təkidlə irəli sürdü. Lakin yerlərdən deputatlar çıxış edərək belə fikir söylədilər ki, müvafiq komissiya işləsin və nəticəsindən asılı olaraq məsələyə baxılsın. Yenə ara qarışdı. Deputat Bayram Bayramov 3-cü mikrofondan çıxış etməyə başlayanda sözü yarımçıq qaldı. Vəziyyətin gərginləşdiyini görən Telman Orucov yarım saatlıq fasilə elan etdi.

Parlament rəhbərliyində boşluq yarandı. Tənəffüsdən sonra sahibsiz qalan iclasa sədrliyi ağsaqqal kimi deputat Tofiq Bağırov etdi. Sədrə könüllü köməkçi olan İsmayıl Şıxlı iclasın birbaşa televiziya ilə verilməsi məsələsini səsə qoydu. Səsvermənin yekununa görə televiziya ilə birbaşa yayım baş tutmadı..."

(əvvəli, ardı var)

Teyyub QURBAN

Ekspress.-2014.- 1-3 mart.-S.-15.