Cümhuriyyət tələbələri III fəsil. Tale sorağında

Cümhuriyyət tələbələrinin andı

"Qadir Allah və öz vicdanım qarşısında söz verir və and içirəm ki, Azərbaycana sədaqətimi müqəddəs və sarsılmaz tutacaq, bundan sonra ondan başqa vətən tanımayacaq, Azərbaycan vətəndaşlığının bütün vəzifələrini dönmədən yerinə yetirəcək və Azərbaycan Cümhuriyyətinin səadəti naminə can-başla qulluq edəcək, onun üçün nə gücümü, nə əmlakımı, nə də, lazım gələrsə, həyatımı belə əsirgəməyəcəm. Qoy bu andı yerinə yetirməkdə Allah mənə yar olsun".

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti varlığının 23 ayı ərzində min bir çətinlik və təhdidlərlə üzləşsə də, Vətənin və millətin gələcəyi naminə 100 gənci xaricə oxumağa göndərmişdi.

Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban "Cümhuriyyət tələbələri" adlı miqyaslı və sanballı araşdırmasında arxiv sənədləri əsasında onlar barəsində bilmədiyimiz məlumatları gün işığına çıxarmış, bununla yetərlənməyərək və Azərbaycanı qarış-qarış gəzərək xaricdə təhsil aldıqdan sonra artıq müstəqil olmayan vətənə qayıdan tələbələrin izinə düşmüş, onları arayıb axtarmış və talelərinə güzgü tutmuşdur.

"Cümhuriyyət tələbələri"nin ilk iki fəsli bir müddət əvvəl "Ekspress" və digər qəzetlərdə çap olunub.

"...Ertəsi günü mehriban və qonaqpərvər Saloğluların yanında idim. Kənddə yeni tikilib istifadəyə verilmiş məktəbdə müəllimlər və yuxarı sinif şagirdlərinə həmkəndliləri Mustafa Mustafayevin keçdiyi həyat yolu barədə məlumat verdim:

- Sizin həmyerliniz Mustafa Molla Hacırəhim oğlu Mustafayev Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin 1919-cu il 1 sentyabr tarixli qərarına əsasən, öz arzusu ilə təhsilini elektrotexnika sahəsində davam etdirmək üçün Fransaya göndərilmişdir. O, Tuluza instititunda təhsil almışdır. Tələbəlik illərində Mustafa Mustafayev Fransanın məşhur "Reno" şirkətinin müəssisələrində istehsalat təcrübəsi keçmiş, İnstitutu bitirdikdən sonra "Reno" şirkətində mühəndis işləmiş və elə o zaman fransız xanımı ilə evlənmişdir.

Kamil mütəxəssis 1927-ci ildə Azərbaycana qayıtmış, mühəndis-energetik kimi 10 il müddətində elektrik stansiyalarının və eləcə də Bakı tramvay xəttinin salınmasında çalışmışdır. 1937-ci ildə repressiyaya məruz qalmışdır. Həmin il SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarının 30 iyul tarixli (N 0044) qərarı əsasında Azərbaycandan didərgin salınmışdır. İkinci dünya müharibəsi başlayanda Mustafa Mustafayev Şimali Qazaxıstanda, fransız arvadı isə Özbəkistanın Səmərqənd şəhərində sürgündə idilər. Bəraət aldıqdan sonra Mustafa Mustafayev Bakı Dövlət Universitetində və Sənaye İnstitutunda riyaziyyat və fransız dili fənlərindən dərs demişdir.

Çıxışımın sonunda suallara cavab verdim. Cümhuriyyət tələbəsi Mustafa Mustafayevə aid arxiv sənədlərinin surətini məktəbə hədiyyə etdim.

Şöbə müdiri T. Qurban".

MÜƏLLİFİN ŞƏXSİ ARXİVİNDƏN:

"Xalq Təhsili Muzeyinin direktoru Lalə xanım Bayramovaya

Sizin 7 iyul 2006-cı il tarixli 27 N-li əmrinizə əsasən bu il iyul ayının 10-dan 14-dək Göyçay rayonunda ezamiyyətdə oldum. Rayon Təhsil şöbəsinin müdiri Asif Nəbiyevlə görüşdüm və məktubunuzu ona təqdim etdim. O bildirdi ki, şöbəmizin metodika kabinetinin müdiri Yasin Əbdürrəhmanov vaxtilə muzeyinizdə dəfələrlə olmuşdur. O vaxtlar muzeyinizin direktoru olmuş rəhmətlik Tahirə xanım bizə çox böyük metodiki köməklik göstərmişdir. Sonra o, muzeyimizlə müqaviləni həvəslə imzaladı.

Azərbaycan Cümhuriyyəti hökuməti tərəfindən ali təhsil almağa xarici ölkələrə göndərilmiş tələbələrin arxiv sənədləri ilə maraqla tanış olan Asif müəllim dedi ki, 100 nəfərdən birisinin Bərgüşaddan olduğunu təsəvvürünə gətirməzdi. Ancaq Bərgüşad kəndi indi Ucar rayonu ərazisi bölgüsünə mənsubdur. Nə fərqi var, Göyçay olmasın, Ucar olsun, Bərgüşad həmən Bərgüşaddır.

Asif müəllim məni xidməti maşınıyla Ucara yola saldı. Bir azdan rayonun təhsil şöbəsinin müdiri Fuad İsrafilovun kabinetində idim. Rayon mərkəzindən 35 kilometr uzaqlıqda yerləşən Bərgüşad kəndi Şirvan torpağının ən qədim yaşayış məskənlərindəndir. Hazırda burada iki orta, bir doqquzillik məktəb vardır.

Səfərimdə məni müşayiət edən Pərviz Xəlilov şəhər orta məktəbinin direktorudur, doğulduğu Bərgüşad kəndinin tarixini mükəmməl bilir, adamlarını yaxından tanıyır. Pərviz müəllim məni Bərgüşadın ən yaşlı ağsaqqalı, uzun illər kolxoz sədri işləmiş Aydın Məmmədov ilə tanış etdi. Mən ona arxiv sənədlərini göstərərək məlumat verdim ki, Səədi Hacı Həsən oğlu 1919-cu ildə Türkiyədə İstanbul Universitetinin tibb fakültəsinin son kursunda oxuyarkən maddi çətinlik üzündən təhsilini yarımçıq buraxaraq Azərbaycana qayıtmışdır. Bir neçə aydan sonra isə Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinin 1919-cu il 1 sentyabr qərarı ilə yenidən təhsilini başa çatdırmışdır. Aydın kişi mənə diqqətlə qulaq asdı və xəyala daldı. Sonra dedi: "Səədinin nə özündən, nə qohumlarından Bərgüşadda məlumatı olan yoxdur. Mənə gəldikdəsə, atası Hacı Həsən ilə yaxındım, sədri olduğum kolxozda çalışırdı. Qəbrini ziyarət etmək istəhirsinizsə,apara bilərəm".

Üçlükdə kənd qəbiristanlığında Cümhuriyyət tələbəsinin atası Hacı Həsənin məzarını ziyarət etdik.

Şöbə müdiri Teyyub Qurban

15.07.2006".

ARAYIŞA YAZMADIQLARIM:

Bərgüşaddan ayrılarkən Aydın kişi mənə yaxın durub dedi:

"Qulağını bəri ver, bir söz deyəcəyəm". Nə desə yaxşıdır? Pıçıldadı ki, Hacı Həsən mənə bir söz demişdi. Demişdi ki, Səədi oğlum 1917-ci ildə Rəsulzadə ilə görüşübdür. Mən, əlbəttə, onun dediyinə inanmadım. Axı 1917-ci ildə Bərgüşadlı balası Məhəmməd Əmin ilə necə və harada görüışə bilərdi?

Bakıya qayıtdıqdan sonra Azərbaycan Dövlət Tarix Arxivində Səədi Hacı Həsən oğlunun sənədlərini bir daha birbəbir çevirdim. Buradakı əksi əlifba ilə yazılmış vərəqi oxuya bilmədiyim üçün surətini çıxarmamışdım. Səhvimi düzəltdim. Və Səədinin 1917-ci ildə həqiqətən M.Ə.Rəsulzadə ilə görüşməsi düz çıxdı. Aydın oldu ki, 1919-cu ildə Azəbaycan Cümhuriyyəti maarif və dini etiqad naziri Nurməmməd Şahsuvarova Türkiyədən ünvanlanmış məktublar arasında İstambul Darülfünunu Tibb fakultəsinin son kurs tələbəsi Səədi Hacı Həsən oğlunun dəst-xətti ilə yazdığı ərizəsi də var. Tanış olun:

"Əfəndim həzrətləri!

Mən Bakı vilayətinin Göyçay uyezdinin Bərgüşad kəndindən olub, indiyə qədər İstambulda təhsil alıram. Bu günə kimi bütün ləvazimatım və hətta aylıq ehtiyaclarım "Türk ocağı" cəmiyyətləri tərəfindən ödənilmişdir. İndi isə haqqında söhbət gedən cəmiyyətlərin müavinət imkanı qalmadığı üçün mənim də təhsil aldığım Darüfünunun Tibb fakültəsində qalmağım mümkün olmayacaqdır. Bu barədə İstambulda Azərbaycan konsulluğuna da müraciət etmişəm. Xahişim budur ki, hökumət mənim tibb fakültəsində son kursda oxuduğumu və diplom almağıma çox az bir zaman qaldığını nəzərə alsın. Əgər Azərbaycan hökuməti mənə bir qədər nəqd müavinət ayırarsa, mən də öz növbəmdə söz verirəm ki, darülfünunu bitirər-bitirməz hökumətin göstərdiyi istənilən yerdə həkimlik vəzifəmi yerinə yetirərəm. Keçən il keçirilən böyük sülh konfransına Azərbaycan hökuməti tərəfindən göndərilmiş Rəsulzadə bəyin yanında xidmət göstərdim. Vəziyyətim barədə onu da xəbərdar etdim.

İstambul Darülfünunu Tibb fakültəsinin son kurs tələbəsi (1112 nömrəli) Səədi Hacı Həsən oğlu".

Cümhuriyyət tələbəsinin xahişi hökumət səviyyəsində yerinə yetirilmişdir. 1920-ci ilin fevralınadək ona üç min frank məbləğində xərclik göndərilmişdir. Beləliklə də, Səədi Hacı Həsən oğlu İstambul Darüfünunu Tibb fakültəsini bitirərək diplom almışdır. 1925-ci ilədək İstambulda yaşamış həkim və ictimai xadimin fəaliyyəti gələcək tədqiqatçılar tərəfindən yəqin ki, öyrəniləcəkdir. O zaman Səədi-Rəsulzadə münasibətlərinə də aydınlıq gətiriləcəkdir.

"Ey gənclik!

Sənin öhdəndə böyük bir vəzifə var: Səndən əvvəlki nəsil yoxdan bir bayraq, müqəddəs bir ideal rəmzi yaratdı, onu min müşkülatla ucaldaraq dedi ki:

Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!

Əlbəttə ki, sən onun ümidini qırmayacaq, bu gün parlament binası üzərindən azərilərin yanıq ürəklərinə enmiş bu bayrağı təkrar o bina üzərinə taxacaq və bu yolda ya qazi və ya şəhid olacaqsan!"

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Azərbaycan Parlamentinin xaricə göndərdiyi tələbə-gəncləri müəyyənləşdirmiş beş nəfərdən (M.Ə.Rəsulzadə, Mehdi bəy Hacınski, Əhməd bəy Pepinov,

Qara bəy Qarabəyov və Abdulla bəy Əfəndiyev) ibarət Xüsusi Müsabiqə

Komissiyasının sədri

(ardı var)

Teyyub QURBAN

Ekspress.-2014.- 3-5 may.-S. 15.