Cümhuriyyət tələbələri III fəsil. Tale sorağında

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti varlığının 23 ayı ərzində min bir çətinlik və təhdidlərlə üzləşsə də, Vətənin və millətin gələcəyi naminə 100 gənci xaricə oxumağa göndərmişdi.

Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban "Cümhuriyyət tələbələri" adlı miqyaslı və sanballı araşdırmasında arxiv sənədləri əsasında onlar barəsində bilmədiyimiz məlumatları gün işığına çıxarmış, bununla yetərlənməyərək və Azərbaycanı qarış-qarış gəzərək xaricdə təhsil aldıqdan sonra artıq müstəqil olmayan vətənə qayıdan tələbələrin izinə düşmüş, onları arayıb axtarmış və talelərinə güzgü tutmuşdur.

"Cümhuriyyət tələbələri"nin ilk iki fəsli bir müddət əvvəl "Ekspress" və digər qəzetlərdə çap olunub.

1898-ci il avqustun 28-də dünyaya göz açan Əhməd Rəcəblinin 1978-ci ildə 80 illik yubileyi yada düşməmişdi.

1988-ci il martın 1-dəsə "Sovet kəndi" qəzetində Azərbaycan Bağçılıq və Subtropik Bitkilər Elm-İstehsalat Birliyinin baş direktoru, biologiya elmləri namizədi F.Məmmədovla həmin birliyin baş elmi işçisi, kənd təsərrüfatı elmləri namizədi Ə.Sadıqovun Əhməd Rəcəbliyə həsr olunmuş "Görkəmli alim" sərlövhəli məqaləsi dərc olunmuşdu.

1992-ci ildə "Xalq qəzeti"nin əməkdaşı Bariz Əsədov "Adamlar və talelər" rubrikası altında ("Xalq qəzeti", 1992ci il 14 fevral) Əhməd Rəcəbliyə həsr olunmuş əhatəli yazısına "Onu unutmaqmı olar?" başlığı qoymuşdu.

Müəllif oçerkində 1992-ci ildə Əhməd Rəcəblini unutmayanların dediklərini olduğu kimi oxuculara çatdırır. Müsahiblərinin hamısı Əhməd Rəcəblinin yetirmələri, Qubada yerləşən Bağçılıq və Subtropik Bitkilər Elm-İstehsalat Birliyinin əməkdaşlarıdır:

Əlibaba Məmmədov, Bağçılıq və Subtropik Bitkilər Elm-İstehsalat Birliyinin baş diektoru, kənd təsərrüfatı elmləri namizədi: - Əhməd Rəcəbli əsl elm fədaisi idi. Təsadüfi deyil ki, yetişdirdiyi şaftalı sortlarından birini "Fədai"adlandırmışdı. Mən onunla bircə dəfə görüşmüşəm, amma yaddaşıma əbədi həkk olunub. 1963-cü il idi, aspiranturaya təzəcə qəbul edilmişdim, metodikanı hazırlayıb professora göstərdim. Faydalı məsləhətlər verdi və bildirdi: "Təcrübəni dağlıq şəraitində aparacaqsınız, sizin yerinizdə olsaydım, qışlıq alma sortlarının əvəzində payızlıq sortlar əkərdim. Belə də etdim və bunun işimə çox köməyi dəydi. Əfsus ki, bu böyük insanla görüşmək bir daha mənə nəsib olmadı.

İrin Jiqarynviç, Birliyin baş direktorunun elm üzrə müavini, biologiya elmlər namizədi: - Əhməd Rəcəbli hərtərəfli inkişaf etmiş, geniş profilli alim idi. Tarixi, coqrafiyanı, ədəbiyyatı yaxşı bilirdi, alman, fransız, ispan, italyan, türk, fars, latın və qədim yunan dillərini mükəmməl öyrənmişdi. Təkcə meyvə bitkiləri və subtropik bitkilərlə məşğul olmurdu, tərəvəz, zeytun, dənli-paxlalı, texniki və digər bitkiləri də tədqiq edirdi. Məşhur rus akademiki N.Vavilovla möhkəm dost idi. Onlar birlikdə dövlət tarla bitkilərinin dövlət sort sınaqlarının əsasını qoymuşdular. Əhməd Rəcəbli ölkədə ilk dəfə qanlı mənənə ilə mübarizənin bioloji metodunu tətbiq etmiş, İtaliyadan bu zərərvericinin yırtıcısı olan afelinusu gətirib artıraraq bağlara buraxmışdı. Azərbaycanda meyvə bitkilərindən yüksək və sabit məhsul almaq üçün bir sıra aqrotexniki tədbirlər hazırlamış, iyirmidən artıq alma, şaftalı, heyva, alça, ərik, armud, habelə buğda, çəltik, yer fındığı sortları yetişdirmiş, onları rayonlaşdırıb geniş yaymışdı. Respublikada tütün və yer fındığı bitkilərinin öyrənilib inkişaf etdirilməsi, Zaqatala zonasında çay yetişdirilməsi onun adı ilə bağlıdır.

Məmmədrəsul Əhmədov, Birliyin aqrokimya və torpaq münbitliyi laboratoriyasının müdiri, kənd təsərrüfatı elmləri namizədi:

- Son dərəcə mehriban, qayğıkeş insan idi. Öz sortları əkilmiş bağın gözətçisi Atamalı kişiyə tez-tez pulla, pal-paltarla kömək edərdi. Məni elmi-tədqiqat işinə o həvəsləndirib. Dissertasiyamla əlaqədar evinə gedər, məsləhətlər alardım. Məni həmişə doğma balası kimi qarşılayardı. Biliyini heç kəsdən əsirgəməzdi. Zəhməti batmayıb, yetirmələri sırasında çoxlu elmlər doktoru, professor, akademik, respublika miqyaslı rəhbər işçilər vardır.

Ələddin Sadıqov, seleksiya və sortöyrənmə laboratoriyasının aparıcı elmi işçisi, kənd təsərrüfatı elmləri namizədi:

- Əhməd Rəcəblinin seleksiya yolu ilə aldığı alma sort və formalarının genfondunun yığılması və təsərrüfat-bioloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi davam etdirilir. "Pipvahid" kolxozunda on beş hektarda onun "Rəcəbli peneti", "Fəhimə", "Qızıl Şirvan" alma sortlarından ibarət bağ salınmışdır. Hazırda yardımçı təcrübə təsərrüfatımızda həmin sortların yeni kolleksiya bağını yaradırıq...

Əsədovun adı çəkilən məqaləsində göstərildiyi kimi, Qubada yerləşən Birliyin əməkdaşları unudulmaz alimin xatirəsini əziz tutur, onun ailəsinə baş çəkirlər. 1992-ci ilin sonunda Yeni il ərəfəsində Birliyin əməkdaşlarından bir qrupu Əhməd Rəcəblinin ömür-gün həmdəmi Fəhimə xanımının yanında olmuşdular. Fəhimə xanım uzun illər Bakı Dövlət Universitetinin fizika kafedrasında çalışıb, fizika- riyaziyyat elmləri namizədidir.

Qeyd edək ki, 1963-cü ildə Əhməd Rəcəblinin vəfatından sonra uzun illər onun xatirəsinə biganə münasibətin səbəbləri barədə mətbuatımızda ilk dəfə Bariz Əsədov söz açıb.

"Onu unutmaqmı olar" məqaləsində oxuyuruq: "1954-cü ilin payızı idi... Sakitcə üz-üzə oturmuşdular. Quda idilər, lakin birinci dəfə idi görüşürdülər. Professor ömrünün hədər getmiş illərindən danışmaq istəyir, ancaq bacarmırdı. General onun və ailəsinin başına gətirilənlərdə əli olduğundan xəcalət çəkir, dinə bilmirdi və hər ikisi gələcək haqqında düşünürdü. Həyatlarının çoxu gedib, azı qalıb. Bu qalan müddətdə necə yaşayacaqlar, taleləri necə olacaq? Əhməd Rəcəblinin müsibətli günləri qurtarmışdı, irəlidə onu sevimli işi, yeni elmi axtarışlar gözləyirdi. Ağasəlim Atakişiyevin yaman günləri indi başlanırdı. Vəzifədən götürülmüş, bütün mükafat və rütbələrdən məhrum edilmişdi, mühakimə olunmaq qorxusu vardı..."

"Ey gənclik!

Sənin öhdəndə böyük bir vəzifə var: Səndən əvvəlki nəsil yoxdan bir bayraq, müqəddəs bir ideal rəmzi yaratdı, onu min müşkülatla ucaldaraq dedi ki:

Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz!

Əlbəttə ki, sən onun ümidini qırmayacaq, bu gün parlament binası üzərindən azərilərin yanıq ürəklərinə enmiş bu bayrağı təkrar o bina üzərinə taxacaq və bu yolda ya qazi və ya şəhid olacaqsan!"

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Azərbaycan Parlamentinin xaricə göndərdiyi tələbə-gəncləri müəyyənləşdirmiş beş nəfərdən (M.Ə.Rəsulzadə, Mehdi bəy Hacınski, Əhməd bəy Pepinov,

Qara bəy Qarabəyov və Abdulla bəy Əfəndiyev) ibarət Xüsusi Müsabiqə

Komissiyasının sədri

əvvəli, ardı var

Teyyub QURBAN

Ekspress.-2014.- 15-17 noyabr.- S.15.