Teatr və kinomuzda qadın
obrazları niyə azdır?
Azərbaycan kino və teatrında qadın obrazlarına nisbətən az rast gəlinməsinin səbəbi nədir? Kult.az saytı bu sualla aktyor və ssenaristlər arasında sorğu keçirib.
Ramiz Məmmədov (aktyor):
- Kifayət qədər
qadın obrazına rast gəlinir. Bu, ssenari ilə, dramaturji materialla əlaqədardır. Dramaturq,
ssenarist nə yazırsa, rejissor da onu çəkir. Bütün filmlərimizdə qadın obrazlarına
rast gəlinir. Qadın və kişi
obrazlarının nisbəti nə aktyorlardan, nə də
rejissorlardan asılıdır. Yenə də
deyirəm, bu, dramaturqdan asılıdır. Məsələn, "Qayınana" filmimiz var. Nəsibə
xanım baş rolu ifa edib. O, qadın deyilmi? Yazılan nədirsə, aktyor və aktrisalar da ona
görə seçilir.
Fərhad İsrafilov (aktyor):
- Bunun əsas səbəbi, yəqin
ki, mentalitet və milli dəyərlərdən irəli gəlir.
Kişilər çoxluq təşkil edir.
Biz də istəyərdik ki, qadınlar çox
olsun. Biz söz xatirinə demirik ki, qadınlar kişilərdən
az iş görmürlər. Bunu bütün sahələrə şamil etmək
olar. Baxın ki, təbabətdə belə
ən çox qadınlardır. Bizim sənətdə də
qadın istedadlar az deyil. Sadəcə,
müəllif, ssenarist, pyesi yazan qadın obrazlara az yer verir. Onlar qadın
obrazlarına daha çox müraciət etməlidir ki, filmdə
və ya teatrda qadın aktrisalara daha çox yer verilsin. Ümumiyyətlə, bütün mübarizələr,
konfliktlər qadınlarla kişilər arasında olur.
Çox nadir hallarda iki kişi obrazın
konfliktinə rast gəlinir. Əsasən,
konfliktlər ailə zəminində qadınlarla kişilər
arasında hökmranlıq edir. Mən
dünən avtobusda təsadüfən bir qız
uşağının atası ilə dialoquna şahid oldum.
Qız elə hey düşünürdü ki,
necə edim ki, evə gedəndə atam mənə şillə
vurmasın. Narahatlığından
görünürdü ki, evə kifayət qədər
yubanıb və atası ilə problem yaşayır. Sözüm odur ki, istər gənclər, istər
nisbətən yaşlı nəsil cəmiyyətdə əsas
konfliktlər iki cins arasında - qadınlar və kişilər
arasında mövcud olur. Təbii ki, mən
də istərəm ki, qadın obrazlarına daha çox yer
verilsin.
Əli Nur (aktyor):
- Vaxtilə bu obrazlara geniş yer
verilib. İlk dəfə
yaradıcılığında qadın obrazlara geniş yer
verən yazıçımız Cəfər Cabbarlı olub.
Cəfər Cabbarlı teatrda hələ indiyədək
qoyulmayan böyük problemləri qoyub. "Sevil"
əsəri ilə, "Oqtay Eloğlu"da "Firəngiz"i
səhnəyə gətirməsi ilə, "Aydın"
tamaşasında Gültəkinin öz ərinin həyatında
oynadığı müstəsna rolla, apardığı
mübarizə ilə, ümumiyyətlə, gözəl
qadının həyatdakı mübarizəsi Gültəkin
obrazı ilə başlayıb. Səhnədə
Azərbaycan qadının özünü sübut etməsi,
cəmiyyətin problemlərinin
ağırlığını çiyinlərdə
daşıya bilməsinin əsas bariz nümunəsi "Oqtay
Eloğlu"dakı Firəngiz obrazında öz əksini
tapıb. Bundan sonra Cəfər Cabbarlı
qadın azadlığının simvolu olaraq Sevil
obrazını yaradır və məhz Sevil Şərq aləmində
əfsanəvi qadın obrazına çevrilir. Müxtəlif Şərq ölkələrində
proqressiv, lokomotiv qadın olaraq ona heykəllər qoyulub.
Daha sonralar meydana gələn Almaz obrazı
şərqin ən mübariz qadın obrazlarından biridir.
O, maarifçiliyi, qadın azadlığını, onun
lokomotiv qüvvəyə çevrilməsini, qadınların
kişilərlə bərabər hüquq və azadlıqlara
sahib olmasını müdafiə edirdi. Doğrudur,
bu paralel fikir "Sevil"də də yer alır, amma Sevil
evdar qadın idi, heç bir vəzifəsi və fəaliyyəti
yox idi. Almaz isə öz fəaliyyəti və
mübarizəsi ilə bu baxımdan Sevildən müəyyən
qədər fərqlənir. Bilirsiniz, Sovet
dövründə ideologiya kifayət qədər sərt idi.
Və rəssamlıq, dramaturgiya, poeziya - mədəniyyətin
hər bir sahəsi bu ideologiyaya xidmət göstərməli
idi. İnqilaba qədər Cəfər
Cabbarlının gözəl əsərləri var idi. "Solğun çiçəklər",
"Ədirnənin fəthi", "Azərbaycan" pyesi və
sairə. Sosializm qurulduqdan sonra Cabbarlı
bu ideologiyaya milli məsələni əsas götürərək
xidmət etməyə başladı. O, Azərbaycan
xalqının milli ideologiyasını özünə rəhbər
götürdü və müəyyən qədər sosializmə
ayaq uydurmağa çalışırdı. Məsələn,
buna "Almaz" əsərində, "Yaşar"da rast gəlmək
olar. Buna baxmayaraq, Almaz çox proqressiv
obraz idi. Bu obraz səhnədə
canlandırılanda hər zaman mübarizə əzminə
görə alqışlara qərq olurdu. Bundan
əlavə, "Od gəlini" əsərində
yaratdığı Solmaz obrazı ilə Cəfər
Cabbarlı əbədiyyən solmayan bir qadın obrazı
yaratdı. O, vətəninin azadlığı
uğrunda vuruşan xanın sevgilisi idi. Nə xəlifəyə
təslim olurdu, nə də yadelli
işğalçıların var-dövlətinə
aldanırdı. Müasir yazarların
bilirsiniz nə qədər böyük cinayəti var? Mən bunu onların üzünə də demişəm.
İndi Azərbaycanda elə bir yazar yoxdur.
Bizim ədəbiyyatımızda bu fikirləri
qoyan Axundov, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim
bəy Haqverdiyev, Hüseyn Cavid olub. Daha
sonralar bu istiqaməti ən layiqli davam etdirən nümayəndələrdən
biri İlyas Əfəndiyev oldu. O, öz pyeslərində
qadın obrazlarına xüsusi yer verdi. "Söyüdlü arx"dakı Nuriyyə
obrazı iki kənddə paralel mədəniyyət
yaratmağa müvəffəq olur və ətalət
içində olan kəndləri, sanki,
işıqlandırır. Ədəbiyyatımızda
böyük qadın obrazları kifayət qədər var. Mən
İlyas Əfəndiyevin anım günündə
çoxsaylı dövlət xadimləri, səfirlər,
Yazıçılar İttifaqının sədri, üzvləri,
yazıçılar və şairlər arasında bu məsələni
qoydum: "Nəyə görə "Söyüdlü
arx" vaxtında ekranlaşdırılıb xalqa təqdim
olunmayıb?" Təxminən 40-50 il
bundan öncə bu əsər ekranlaşdırılsaydı,
nəsillərə nümunə olacaq bir qadın obrazı
olardı. Azərbaycan filmində bu cür qəhrəman
qadın obrazları yoxdur. ABŞ-da,
Avropada bu mövzuya daha həssas yanaşırlar. Janna
D""ark haqqında nə qədər film çəkilib?
Bizdə niyə bu, yoxdur? Mən
çox təəssüf edirəm ki, ədəbiyyatda istənilən
qədər qəhrəman qadın obrazımız olsa da, Azərbaycan
kinosunda bu obrazlar yaradılmayıb. Daranın
başını kəsib qanlı tuluğa salan cəsarətli
Tomris, diplomat xanımımız Sara Xatun, Koroğlunun
Nigarı kimi, Həcər kimi bizim böyük tarixi
qadınlarımız olub. Niyə Xurşidbanu
Natəvan haqda film çəkilməyib? Namuslu,
cəsarətli, nümunəvi qadın olan Ağabəyim
ağa haqda niyə heç bir film yoxdur? Bütün
bu obrazları ümumiləşdirib səhnəyə gətirmək
lazım idi. Onlar tarixin məhv etdiyi bədbəxt
qadınlar oldular... Bu filmlərin çəkilməməsinin
səbəbi bilirsiniz nədədir? Birincisi
odur ki, professional rejissor yoxdur. Yaxşı,
cəsarətli mövzular yoxdur. Üçüncüsü
isə maddi vəziyyət buna imkan vermir. Teatr,
kino - bütün bunlar maddiyyatla birbaşa əlaqəlidir.
Öz evi, maşını, məişətləri
haqda düşünən şəxsləri mədəniyyət,
maarifçilik, milli ideologiya maraqlandırmır. Faciə budur. Tomris, Xurşidbanu
Natəvan kimi xanımları nümunə demək olar. Natəvan xanım Qarabağın xanlıq statusunu
saxlamaq üçün Vorontsovla dostluq edirdi. Gəncə quberniyasına daxil olmasın deyə,
onunla mübarizə aparırdı. Azərbaycanda
belə qadınlar çox olub. Onun
Vorontsovla əlaqəsinə görə bütün
Qarabağ xanımzadələri ona düşmən oldu.
Bütün bunlar onun faciəsinə
çevrildi. Xurşidbanu Natəvana həcv
yazırdılar, böhtan atırdılar. Bunlar elə xanımları ləkələməkdən
başqa bir şey deyildi. Amma o xanımlar
yenə də tarixdə qaldılar. Kleopatra
Misirin müstəqilliyini qoruyub saxlamaq üçün
mübarizə aparırdı. Bizdə də
Kleopatra, Tomris kimi qəhrəman xanımların
bugünkü nümayəndəsi Azərbaycanın birinci
xanımı Mehriban xanımdır. Onun
xidmətləri səyəsində muğam sənəti
bütün dünyada tanındı. Aşıq
sənətini UNESCO-un daimi proqramına saldırdı. Və demək olar, Azərbaycan mədəniyyətini
bütün dünyaya tanıtdı.
Elçin Hüseynbəyli
(ssenarist):
- Mən elə deməzdim. Belə
bir çatışmazlığı hiss etməmişəm.
Elə "Əhməd haradadır" filmindəki
"Nərgiz xala" obrazı ən yaddaqalan obrazlardan
biridir. Və yaxud da teatrımızda Tomris
obrazı olub. İlyas Əfəndiyevin əsərinin
motivləri əsasında çəkilən "Mənim
günahım" filmində Amaliya Pənahovanın ifa etdiyi
rol. Bundan başqa, öz pyesimdən danışım, məsələn,
"Adəm və Həvva" yer alan Həvva
obrazı aparıcı rollardan birini oynayır. Bu,
müəyyən qədər şərti xarakter
daşıyır. Bu, əsasən ona dayana bilər ki,
ümumiyyətlə, Azərbaycan cəmiyyətində kişilərin rolu daha çoxdur, daha qabarıqdır, onlar daha üzdədirlər. Ola bilər ki, sözügedən tendensiyanın əsas kökü buna dayansın. Teatr, kino elə cəmiyyətdə baş verən prosesləri əks etdirdiyinə görə, bunun əsas səbəbi kimi cəmiyyətimizdə kişilərin rolunu göstərə bilərik. Lakin bunun xüsusi, düşünülmüş bir ayrı-seçkilik olduğunu düşünmürəm.
Əli Əmirli (ssenarist):
- Fikrimcə, bu
suala münasibətdə kino ilə teatrı bərabər
götürmək səhv yanaşmadı. Həqiqətən,
Azərbaycan kinosu mövcud olduğu bir dövrdə parlaq
qadın obrazlarından korluq çəkib. Bir neçə
qadın obrazını çıxmaq şərtilə
kinodakı qadınlar bir növ kişi obrazlarına
yardımçı kimi düşünülüb.
Maraqsız, duzsuz, hamar-humar sxematik ana obrazları kinomuzda
baş alıb gedirdi. Bu gün mənzərə bir balaca dəyişib.
Son illərdə çəkilmiş filmlərin əksəriyyətində
maraqlı qadın obrazları var. Elə Elçin
Musaoğlunun "Nabat" filmini yada salmaq kifayətdir. Teatra
gəldikdə isə sual heç aktual deyil, Mirzə Fətəli
Axundzadədən başlamış İlyas Əfəndiyevə
və son dövr dramaturgiyamıza qədər olan dram əsərlərinin
əksəriyyətində parlaq qadın obrazlarını necə
nəzərdən qaçırmaq olar? "Azdrama"nın,
Gənc Tamaşaçılar Teatrının repertuarında
olan müasir səhnə əsərlərinin əksəriyyətində
baş rollar məhz qadınlara məxsusdur. Xalq
yazıçısı Elçinin müxtəlif teatrlarda dəfələrlə
tamaşaya qoyulmuş "Qatil", "Şekspir", Afaq Məsudun
"Qatarın altına atılan qadın" pyeslərində
əsas qəhrəmanlar qadınlardır, özü də
çox maraqlı, parlaq qadınlar. Mənim
ayrı-ayrı ölkələrin teatrlarında iyirmi dəfədən
çox tamaşaya qoyulmuş "Varlı qadın",
"Kişi və qadın", hazırda Kalmıkiyanın mərkəzi
Elista şəhərində tamaşaya hazırlanan "Sevən
qadın" kimi pyeslərimin adlarına diqqət yetirmək
kifayətdir. Hətta deyərdim ki, mənim əsərlərimdə
kişi obrazları qadınları tamamlamaq funksiyası
daşıyırlar. Az-çox dramaturji istedadı olan
yazıçı çox gözəl bilir ki, pyesdə
maraqlı qadın obrazı yoxdursa, həmin əsər
çox vaxt uğursuzluğa düçar olur. Bu da təbiidir,
əgər teatr, konkret olaraq pyes həyatın modelidirsə, o
model qadınsız yaşaya bilməz.
Ekspress.-2014.- 15-17
noyabr.- S.20.