"Azərbaycan teatrı reanimasiyadadı"

Rövşən Almuradlı: "Direktor getsin, təsərrüfat işi ilə məşğul olsun, onun tamaşa hazırlığı ilə nə işi var?!"

Rövşən Almuradlı Azərbaycanın tanınmış, sanballı rejissorlarındandı. Bu sadə, təvazökar, professional insan Azərbaycan teatrının, kinosunun, kino sənətinin inkişafı üçün əlindən gələni edib, bu gün də edir. Özünün dediyi kimi, rejissorluqla döyüşüb söz deməyi bacarır. Ona gec-gec tamaşalar versələr də, səhnəyə çılğın etirazlar üzərində qurulan tamaşalar qoya bilib. Tamaşaçıların zalda ayaq üstə alqış nidaları ilə onun rejissoru olduğu tamaşaya əl çalmalarını ən böyük xoşbəxtlik sayır...

Rejissorla böyüyüb boya-başa çatdığı Sumqayıt şəhərində görüşüb söhbətləşdik. Rövşən müəllim bizə bu günə kimi keçdiyi aktyorluq, rejissorluq yolundan danışdı. Eləcə də, Azərbaycan teatrının bu, günkü vəziyyəti barədə fikirlərini bölüşdü, onu narahat edən məsələləri dilə gətirdi.

- Rövşən müəllim, necə oldu ki, rejissor oldunuz?

- Mən fəaliyyətə aktyor kimi başlamışam. Çox qəribədi. Hərə bir cür sənətə gəlir. Özün də bilmirsən. Bir də ayılıb görürsən ki, sən bu sənətə vurulmusan, onun içindəsən. Kimisi yaxşı tamaşaçıya, dəyərli bir ziyalıya çevrilir. Əlaqəli sahələrə gedir, işləyir. Lakin mən istədim ki, bu sənətin içində qalım. Sumqayıtda böyümüşəm. Bakıda doğulmuşam. O vaxt bütün mədəniyyət evlərində, məktəblərdə dram dərnəkləri var idi. Onlar bir-biri ilə yarışırdılar. Mən belə dərnəklərdən birinə getdim. Bir də ayıldım ki, sənədlərimi İncəsənət İnstitutuna vermişəm. Dram və kino aktyorluğu fakültəsinə qəbul olundum. Ələmdar Quluzadənin kursunda oxumalı oldum. Təbii ki, Ələmdar Quluzadə ilkin əlifbada, ilkin addımlarda əlimdən tutdu. İkinci kursdan sonra Ədil İsgəndərov Tədris Teatrında "Xanlar" tamaşası hazırlayırdı. Orda mən Muxtar bəyi -ikinci əsas rolu oynadım. Və beləliklə, hər gün Ədil İsgəndərovu evinə ötürəsi oldum...

Mən aktyorluğa gedəndə, artıq bilirdim ki, rejissor yetişməliyəm. Amma ilkin pillə kimi mütləq aktyorluqdan başlamalıydım. Çünki bütün dəyərli, tanınmış rejissorlar hamısı belə başlamışdılar. 1976-cı ildə bizim təyinatımızı müxtəlif teatrlara verdilər. Mən təyinatımı Sabit Rəhman adına Şəki Dövlət Dram Teatrına aldım. Bu teatr hələ fəaliyyətə başlamamışdı. Teatrın baş rejissoru Vaqif Abbasov idi. O, Moskva Teatr İnstitutunun rejissorluq fakültəsini bitirib gəlmişdi. Yeni qüvvələri ora yığırdı. Bu teatr fəaliyyətə başladı və az bir müddətdə respublikada, respublikadan kənarda tanındı. İlk açılışda- 1976-cı il iyun ayının 2-də mən artıq tamaşada oynayırdım...

Üç tamaşa idi. Sabit Rəhmanın "Nişanlı qız" tamaşasında epizodik bir rol oynadım. Bir kəlmə söz dedim orda. "Hacı Qara"da Xəlil yüzbaşı, "Komsomol" poemasında Hüseynağa Atakişiyevlə bərabər mən də Bəxtiyarı oynadım...

Şəki Teatrı böyük bir laboratoriya idi. Böyük bir məktəb idi. Ordan çoxlu tanınmış aktyorlar, sənət adamları çıxıb. Mənim orda ən böyük işim Şekspirin "Kral Lir"i oldu. Kral Liri 23 yaşında oynadım. Dünya teatr tarixində 23 yaşlı aktyor heç vaxt Kral Liri oynamayıb.

Aktyorun ürəyi oynanılmayan rolların qəbiristanlığıdı, deyirlər. Yəni, mən Romeonu oynamaq istiyərdimsə, indi bu yaşda artıq oynaya bilmərəm. Zaman keçdi. O, artıq mənim üçün ölüdü. Minlərlə obrazlar var. Bunların hamısını oynamağa ömür çatmaz. Amma kiminsə qismətinə nəsə düşür...

- Bəs aktyorluğun dalınca niyə düşmədiniz? Bir aktyor kimi sözünüzü deyə bilməməkdən qorxdunuz?

- Bu, izah olunmaz bir şeydi. Rejissura teatrda, kinoda da liderdi. Hər şeyi qursun, yaratsın, istiqamətverici, türklər demişkən, yönəltmən olsun. Bu məni özünə cəlb edirdi. Bu, bəlkə də bir uşaqlıq həvəsiydi, ordan gəlirdi...

Əsgərlikdən qayıdandan sonra Sumqayıt Dram Teatrında işləməyə başladım. Mənim taleyimdə ən maraqlısı odur ki, mən çox rejissorlarla işləmişəm. Ədil İsgəndərov, Vaqif Abbasov, Cənnət Səlimova, Mərahim Fərzəlibəyov, Oruc Qurbanov... Onlarla birgə tamaşa da hazırladıq. Tamaşalarında aktyor kimi də oynadım. Bunlar hamısı bir təcrübə idi. Sonra 1984-cü ildə Moskvada SSRİ Mədəniyyət Nazirliyinin nəzdində Ali Rejissorluq Kursuna qəbul olundum.

- Yeri gəlmişkən, Sumqayıt Dram Teatrı yaddaşınızda necə qalıb?

- Orda Hüseyn Cavidin "Afət" tamaşası hazırlandı. Mən o tamaşada ikinci rejissor idim. Həm də Özdəmiri oynayırdım.

Rejissorluğa getməkdən ötrü mütləq afişa lazım idi. Hazırladığım tamaşa lazım idi ki, təqdim edəm. O tamaşa haqqında rəylər lazım idi. Mən burda Abdulla Şaiqin "Bir saatlıq xəlifə", Əkrəm Əylislinin "Vəzifə" tamaşalarını hazırladım. Professional rejissor kimi bu mənim ilk işlərim idi. Moskvada mənim müəllimim SSRİ xalq artisti Valentin Nikolayeviç Pluçek oldu. O, 35 il idi Satira Teatrının baş rejissoru idi. Andrey Mironov, Mixail Derjavin, Boris Kumaritov və başqa məşhur aktyorları yetişdirən böyük bir sənətkardı.

- O rejissorluq kursunda nəsə xüsusi bir şey öyrənə bildinizmi?

- Təbii, öyrənə bildim. Öyrənə bilməsəydim, bu işlə məşğul olmazdım. Mən orda bir çox tamaşalarda Satira Teatrında təcrübə keçirdim. İkinci rejissor, rejissor assistenti oldum, gündəlik olaraq imtahan verirdim. Həm nəzəri, həm təcrübi tərəfdən hazırlaşırdım. 1987-ci ildə Sumqayıt Dram Teatrına rejissor kimi qayıtdım. İlk tamaşalarım Nazim Hikmətin "Bayramın birinci günü", ardınca Mövlud Süleymanlının "Dəyirman" tamaşası oldu. Bu tamaşalar çılğın, etirazla dolu tamaşalar idi. Müəllimlərimin öyrətdiyinə görə, teatr həmişə cəmiyyətlə müxalif mövqedə durmalıdı. Əgər bu ziddiyyət yaranmasa, onun yaşamaq, mövcud olmaq imkanı çox azdı. Bu tamaşalardan sonra mən çox sıxışdırıldım. Vaqif Əlixanov Mədəniyyət Nazirliyində şöbə müdiri idi. Onun köməyi ilə mən burdan, demək olar ki, qaçırıldım. Mingəçevir Dram Teatrının baş rejissoru təyin olundum. Orda da dinc durmadım. 1988-ci ildə Yusif Səmədoğlunun "Qətl günü" əsərini hazırladım. 1989-cu ildə təsadüfən Mövlud Süleymanlı balaca bir hekayəsini "Debüt" studiyasına vermişdi. Onlar qəbul eləmişdi. Mövlud mənə bələd idi. Dedi ki, bəlkə özünü bir kinoda da sınayasan. "Hücum" filimi 1989-cu ildə çəkildi. Çox müvəffəqiyyətli oldu. Kiyev Beynəlxalq Gənc Kinematoqrafçılar Festivalında dəyərləndirildi. 1990-cı il hadisələri olanda, artıq Mingəçevirdə qalmaq mümkün deyildi. Ailə burda, mən orda... Və müxtəlif səbəblər... Həm də məndə hadisələrin içində olmaq istəyi var idi...

Yanvarın 20-də mən Sumqayıtdan Bakıya piyada getdim. Çiynimdə lent apardım operatorlara. Başımın üstündən güllələr uça-uça o lentləri operatorlara çatdırdım. Onlar da 4 gün yatmayıb çəkdilər...

Sonra elə oldu ki, bir müddət işsiz qaldım. Qarışıq zaman idi. 1992-ci ildə sənədlərimi Telestudiyaya verdim. Məmməd İsmayıl sədr idi. Məni "Telefilm"ə qəbul etdilər. Sənədli filmlər çəkdim. 14-ə qədər sənədli filmim var. 4 film-tamaşa, 4 bədii televiziya filmi, 2 film-dastan çəkdim. 1993-cü ildə "Bəri bax" studiyasında rəhmətlik Şahmar Ələkbərov "Yük" filmini çəkməliydi. Ssenarinin ilk variantını yazmışdı. O, rəhmətə getdi, filmi mən çəkəsi oldum. Ağamusa Nağıyev, Hacı Zeynalabdin Tağıyev... Lirik-fəlsəfi bir filmdi. Bu filim 1996-cı ildə Berlin Festivalında oldu. 11 kinofestival bizi dəvət etdi...

Şekspirin "Kleopatra"sını, Cəlil Məmmədquluzadənin "Anamın kitabı"nı hazırladım. "Şəkilçi və şəkilçi", "Yaz yuxusunun işığı", "Qayalarda qalan səs", "Koroğlu", "Abbas və Gülgəz" film-dastanlarını çəkdim. 2005-ci ildə Elçin Şıxlıdan mənə belə bir təklif gəldi ki, İsmayıl Şıxlının bir əsəri tapılıb. Öz hekayələri əsasında səhnələşdirib. Nazirlik qəbul edib. Bunu mənim hazırlamağımı istədi. İsmayıl Şıxlı Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli yazarlarından biri, dəyərli söz sahiblərindəndi. Mənim dostum Aydın Hilaloğlunun dediyi kimi, şəxsiyyəti, yaradıcılığı və əxlaqı üst-üstə düşən, hətta fiziki gücü üst-üstə düşən az-az yazıçılardandı. Mən onun haqqında bir sənədli film işlədim - "Şıx ocağının işığı". Elçin bəy bilirdi ki, mən İsmayıl Şıxlı yaradıcılığına yaxşı bələdəm və duyuram. Mən onun vurğunuyam... "Ölən dünyam" romanı, mən belə hesab edirəm ki, Azərbaycan milliliyində üç roman adı çəkmək mümkünsə, biri bu romanın adı çəkilməlidi. Bu, qeyri-adi, böyük, gözəl bir romandı. Həm dil, həm hadisələr, həm reallıq, həm də obrazların bitkinliyinə görə. "Dəli kür"də əgər bir Cahandar ağa varsa, burda beşi var. Ömər koxası, Güllü arvadı, Kəlbi dayısı var. Bunlar hamısı elə Cahandar ağalardı.

Mən Akademik Milli Teatrda İsmayıl Şıxlının "Ölüləri qəbiristanlıqda basdırın" əsəri əsasında o tamaşanı hazırladım.

2005-ci ildə Akademik Milli Dram Teatrına qayıtdım. Altı ildən sonra -2011-ci ildə ikinci tamaşanı aldım. Mənim taleyim elə gətirib ki, heç bir tamaşanı mənə tez-tez vermirlər....

- "Mənə səhnə verin, tamaşa qoymaq istəyirəm" ifadəniz də, görünür, burdan qaynaqlanıb...

- Onu əvvəllər deyirdim. İndi heç nə istəmirəm. Azərbaycan teatrı reanimasiyadadı. Yeganə bir sərəncamla onu düzəltmək mümkündü. Bu sərəncam nədən ibarətdir: Azərbaycan teatrında rejissorun səlahiyyətini özünə qaytarın. Rejissorun səlahiyyəti yoxdu. Baş həkimin xəstəxanada səlahiyyəti yoxdu. Məşqçinin kiminsə pul qoyub aldığı və direktoru olduğu bir futbol komandasında səlahiyyəti yoxdu. Bax, buna oxşar bir şeydi...

- "Peşəkar rjissorlar var, amma çox deyil" -bu fikrinizdə də qalırsınız?

- Rejissorlar, ümumiyyətlə, heç vaxt çox olmur. Bu, təklərin sənətidi. Mənim müəllimim deyirdi ki, "Rövşən, gedəcəksən teatra işləməyə, əlli yaşından sonra biləcəksən ki, rejissura nədi". Mən də gülürdüm ki, 33 yaşım var, necə yəni mən heç nə bilmirəm? Mən gör nələr eləyəcəyəm... Sonra başa düşdüm ki, müəllimim doğru deyirmiş. Rejissura uzun illərin təcrübəsi, elmi kökü, elmi bazanı yarada-yarada gəlir. Son 10-15 ildə isə nəsə yarada bilirsə, bilir. Az-az dahilər olur ki, Allahın bir vergisidir ki, vaxtında nəsə eləyə bilir...

- Bəs "rejissor səhv edə bilər, amma günah işlətməyə haqqı yoxdur" ifadənizi necə başa düşək?

- Rejissor səhv eləyə bilər. Tutaq ki, rol bölgüsü- bu, ən vacib məsələlərdən biridi. Və yaxud da ki, cəmiyyətdə bir mövqeyində səhv eləyə bilər. Günahı ondadı ki, bilir ki, bu səhvi bir gündə edir. Mənim babamın bir sözü var: "Əclaf o adam deyil ki, əclaflıq edir. Əclaf o admdı ki, bilir ki, bu əclaflıqdı, gedir onu eləyir". Bax günah o deməkdi.

- Teatrın tənəzzülünün sizi çox narahat etdiyini vurğulayırsınız...

- Bütün sahələrdə olduğu kimi, enmənin bir qalxmağı var. Bizdən min qat daha böyük şəxsiyyətlər, sənətçilər gələcək. Bu millət minilliklərlə kimləri yaradıb... Biz sadəcə olaraq gücümüz nəyə çatırsa, onu edərik. Sovetlər dövründə Azərbaycan teatrının ölümünü istəyirdilər. Bu, Sovet ideologiyası idi. Amma ümumi bir qazanın içində olduğumuz üçün rus-eməni-gürcü üçün başqa, bizə başqa cür edə bilmirdilər. Amma müəyyən qədər edirdilər. Onların xaricə çıxışı olurdu, bizim yox. Tofiq Kazımovdan sonra rejissorların Azərbaycan teatrına rəhbərliyi götürüldü. Azərbaycan teatrında rejissorun səlahiyyəti olmadı. Rejissor repertuar siyasəti formalaşdırmalıdı. Truppanı o formalaşdırmalıdı. Yaradıcı istiqaməti o təyin eləməlidi. Əgər bu iş rejissorun əlindən alınırsa, onda hansı rejissorlar meydana gəlirlər? Əl dovşanları! Yem verib çağıran kimi qulaqların şəkləyə-şəkləyə, quyruğunu bulaya-bulaya gəlir durur qabaqda. Direktor getsin, təsərrüfat işi ilə məşğul olsun. Tamaşalara biletin satışı, reklamı ilə məşğul olsun. Onun tamaşa hazırlığı ilə nə işi var?!.

(davamı növbəti sayımızda)

Namiq MƏMMƏDLİ

Ekspress.-2014.- 17 oktyabr.- S.15.