Cavidanə poeziya

Təsadüfi idimi, yoxsa dahilərə xas fəhm idimi ki, adını Azərbaycan ədəbiyyatına, bütünlükdə ictimai-bədii fikir, eləcə də teatr tarixinə əbədi həkk etdirən Hüseyn Abdulla oğlu Rasizadə özünə "mövcud", "əbədi" anlamları verən "Cavid" təxəllüsü götürmüşdü. Zira onun dahiyanə poeziyası cavidanə, yəni, əbədidir...

Hüseyn Cavid və yaradıcılığı yalnız ədəbiyyat hadisəsi deyildi, o, dahiyanə əsərləri ilə digər nəhəng ədiblərimiz kimi bütünlükdə milli-ideoloji düşüncəyə nüfuz etməyi bacarırdı. Maraqlıdır, Azərbaycan ədəbiyyatında yüzlərlə təxəllüs var, amma onlardan ada çevrilənləri xeyli azdır: valideynlərin öz uşaqlarına Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli, Vaqif, Zakir, Sabir, Vurğun, Şəhriyar, eləcə də Cavid təxəllüslərini ad kimi qoyması xalqın öz böyük yazarlarına sevgisinin bir izharıdır...

Böyük Azərbaycan şairi və dramaturqu Hüseyn Cavid 1915-ci ildən Naxçıvanda, daha sonralar Tiflisdə, Gəncədə və Bakıda pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuş, dil-ədəbiyyat fənnini tədris etmişdi. Müxtəlif səbəblər üzündən tez-tez Bakını müvəqqəti tərk edən şair 1917-ci ildə yenidən paytaxta qayıtmış, haqsız yerə və xaincəsinə "vətən xaini" damğası ilə həbs olunana qədər burada yaşamışdı.

1937. Stalin repressiyalarının ərşə qalxdığı il. Bolşeviklərin cəza maşını Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti və mənəviyyatına ağır yaralar vurdu. Bilərəkdən canları-qanları ilə Vətənə və millətə bağlı olan ziyalılarımızı qurban seçdilər. Repressiyaların tüğyan etdiyi ildə Əhməd Cavad, Bəkir Çobanzadə, Mikayıl Müşfiq, Böyükağa Talıblı, Vəli Xuluflu, Məmmədkazım Ələkbərli, Hənəfi Zeynallı, Xalid Səid Xocayev evlərindən çıxarılıb ya gedər-gəlməzə göndərildilər, ya da Kreml "Troyka"sının əmri, yerli canişinlərin qulbeçəliyi ilə qətlə yetirildilər.

Hüseyn əfəndini "xəyanətdə" suçlamaq dünyanın ən böyük cəfəngiyyatı idi. Əslində, onun sovet rejiminə qarşı heç bir siyasi-ictimai fəaliyyəti olmamışdı, əgər əsərləri, "İblisə uymuş bəşəriyyət" ittihamı sosializm realizminə və ya sovet "gerçəklikləri"nə uyuşmurdusa, bu, xəyanət deyildi, Kremlə yox, haqqa və gerçək bədii sözə tapınan şairin cəsarəti idi.

"Vətən xaini" ittihamı gerçəkdən də absurddur. Hansı vətən, Birinci Cümhuriyyətimizi boğan Qırmızı imperiya idimi vətən?

Təbii ki, Cavid Vətənin aşiqi idi, lakin bu Vətən - Sovetlər İttifaqı deyildi, doğma Azərbaycanımız idi. Baxmayaraq ki, sevdiyi Vətəndən çox-çox uzaqlarda bu fani həyata vida etdi.

Amma ruhən Vətəni xəyalında belə tərk etmədi:

Olubdu qəlbimə hakim mənim məlali-vətən,

Başımda şur ilə məskən salıb xəyali-vətən.

Vətən, vətən deyərək hər diyarə səs salıram,

Düşərmi bircə dilimdəm mənim məqali-vətən?

Vətən məhəbbətini əmr edibdi peyğəmbər,

Xoş ol kəsə ona həmdəm olub vüsali-vətən...

Gərəkdi əzm ilə, hümmətlə ittihad etmək!

Sizinlə bağlıdır iqbalü həm zəvali-vətən...

Hüseyn Cavid yaradıcılığı geniş və əhatəlidir - ədalət, vicdan, millət, dil, ana, vətən, sülh, dünyaya sevgi üzərində qurulub. Onun əsərləri Allaha və yaratdığına - bəşərə ülvi sevgidən yoğrulub. Şairin əbədi mövzularda tarixi və müasir planda qələmə aldığı "Ana", "Maral", "Şeyx Sənan", "Afət", "Uçurum", "İblis", "Topal Teymur", "Peyğəmbər", "Səyavuş", "Xəyyam" kimi əsərləri yalnız Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, dünya ədəbiyyatının və romantizmin şedevrləridir. Son 100 ildə ədəbiyyatımızda çox əsərlər önə çıxsa da, zamanın sınağından çıxa bilməyərək arxivlərin bir küncünə atılıb. Amma Hüseyn Cavidin əsərləri yaşayır və öz aktuallığını itirmir.

Cavid drumaturgiyası yüksək poetikası, bədii-estetik dəyəri baxımından da cəzbedicidir. "Şeyx Sənan", "İblis", "Xəyyam" və s. dramları fəlsəfəsi, kəskin süjetləri, obrazları, xarakter toqquşmaları, sərt konfliktləri və mövzunun bədii həlli baxımından Şekspir faciələrindən geri qalmır.

Çox zaman müasirləri şairə osmanlı türkcəsindən, ərəb-fars sözlərindən istifadə etdiyinə görə irad tuturdular. Lakin Cavidin poetikasında ritm, qafiyə, mübaliğə, təşbeh, təzad və xitablar, dildən fantastik yararlanma texnologiyası çox-çox ünlü şairin yetə bilməyəcəyi ucalıqdadır. XX əsrdə az-az yazarlarımız Cavid qədər dilimizin lüğət tərkibindən bu qədər geniş istifadə edə bilməsi ilə öyünə bilər.

Cavidin bədii dili yeri gəldikdə dahiyanə sadədir. Onun ən poetik dramı olan "Xəyyam"da saray qızlarının Sevdaya çağırışı nəğmə kimi səslənir:

Sevda, gedəlim, Sevda,

Durmaq yaramaz burda.

Gəl, gəl, ulu xaqanın

Qalmış gözü yollarda.

Yoxdur bir eşin əsla

Ən şanlı saraylarda,

Bir yosma gövərçinsən,

Ardınca uçar dünya.

Məhəmməd peyğəmbər obrazını da dramaturgiyamızda ilk dəfə Hüseyn Cavid qələmə alıb. "Peyğəmbər" mənzum dramını 1922-ci ildə yazan dramaturq əsəri həmin il və 1923-cü ildə "Mədəni - maarif" jurnalının müxtəlif saylarında çap etdirib. Dörd pərdədən ibarət olan pyesdə Məhəmməd peyğəmbərin həyatının müxtəlif tarixi dövrləri verilib.

Ötən əsrin 30-cu illərində Mehdi Hüseyn Cavid yaradıcılığı haqqında yazırdı: "Cavidin romantizmi çox zaman canlı həyatdan uzaqlaşmağa meyl göstərən sənətkarın romantizmi olmuşdur, lakin bu heç də Cavidin fantaziya aləminə qapılmış olduğunu iddia etmək deyil".

Əslində, romantizmin reallıqdan uzaq olması yanlış təsəvvürdür. Məsələn, Viktor Hüqo romantizmində həyatın daha sərt üzü ilə ("Səfillər") rastlaşmaq mümkündür, nəinki realist Onere de Balzakın Parisin kübar həyatından bəhs edən romanlarında. Romantizm romantika deyil, Cavid üslubunda pafosa da rast gəlmək mümkün deyil. Şairin yaşadığı zəmanə bəşəriyyətin indiyədək görmədiyi qanların töküldüyü (Birinci dünya müharibəsi), inqilabların olduğu, Allahın inkar edildiyi, dünyanın hara getdiyinin bəlli olmadığı bir dövr idi. Cavid reallıq fonunda onu düşündürən bəşəri, milli və adi insani problemlərə işıq tutmağa, fırtınalardan çıxış yolu tapmağa çalışırdı. Bu, başqa məsələdir ki, Cavid dövrünə sığmırdı. Əslində, o, zamana sığmırdı. Cavid "zamandankənar" - yəni bütün zamanların şairidir.

Böyük şair bəraət aldıqdan sonra ötən əsrin 60-cı illərdən cavidşünaslıq tədricən də olsa inkişaf etməyə başladı. Baxmayaraq ki, sovet ideologiyası üçün Cavid yaradıcılığı yad idi, "idealist şairi" materialist təfəkkürün həzm etməsi çətin bir iş idi. Bununla belə, Məmməd Cəfər Cəfərov, Yaşar Qarayev, Səlahəddin Xəlilov, Əjdər İsmayılov kimi alimlər və tədqiqatçılar Cavid poeziyası və dramaturgiyası haqqındakı yazıları ilə cavidşünaslığı zənginləşdirə bildilər.

M.Cəfərov Hüseyn Cavid haqqında yazırdı: "Hüseyn Cavidin yaradıcılıq yolu çox ziddiyyətli və mürəkkəbdir. 1920-ci ilə qədər H.Cavid yazdığı əsərlərdə zəmanəsindən şikayətçi, inkarçı, başqa həyat arzusu ilə yaşayan, lakin qurtuluş üçün heç bir işıq ucu görə bilməyən, küskün, narazı, narahat bir şairin fəryadları, mövcud ictimai münasibətlərə, ruhani və cismani əsarətə qarşı üsyanları, əsəbi etirazı ifadə olunub. Bu dövrdə yazdığı əsərlərin çoxunda o, varlıqla çox az hesablaşan və sənətdə əsasən ideal həqiqət axtarıcılığı yolunu tutan romantik-idealist bir sənətkardır".

Mir Cəlal və Firudin Hüseynovun "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı" kitabından tarixilik əsas götürülərək Cavid poeziyasının müxtəlif qatlı ideya-bədii axtarışlarında humanizm xətti önə çıxarılır.

Professor Əli Sultanlı "Hüseyn Cavidin faciələri" əsərində "İblis"ə daha geniş yer ayırır. "İblis"in "Birinci dünya müharibəsinin qan püskürən odları içində" yazıldığını bildirən müəllifə görə, bu, faciə dramaturqun qan tökən imperializmə olan nifrət və qəzəbinin məhsulu olsa da, Cavid hadisələrə romantizm prizmasından yanaşıb: "Doğrudur, "İblis"dəki hadisələr Türkiyədə cərəyan edir, ancaq H.Cavid arzu etdiyi hadisələri alır, arzu etdiyi romantik obrazları verir, müharibənin dəhşətli səhnələrini insanın qorxunc təbiətində mücərrədləşdirərək romantik yolla həll edir".

Ümumiyyətlə, bədii əhvalat və ya hadisə hətta tarixi olsa belə, "arzuedilən", uydurulan və quraşdırılandır. Bədii yaradıcılıq, reallığın bədii inikası mübaliğə sənətidir. Əsas odur ki, "İblis" faciəsi ədalətsiz müharibələrə, nifaq salanlara, savaş səbəbkarlarına nifrət hissləri oyadır. O kəslər ki, insanlığını qənimidirlər - İblisdirlər:

Hər qülbədə, kaşanədə, viranədə İblis!

Həp Kəbədə, bütxanədə, meyxanədə İblis!

Hər kəs bəni dinlər, fəqət eylər yenə nifrət,

Hər kəs bana aciz qul ikən, bəslər ədavət.

Lakin bəni təhqir edən, ey əbləhü miskin!

Olduqca müsəllət sana, bil, nəfsi-ləimin,

Pəncəmdə dəmadəm əzilib qıvrılacaqsın,

Daim ayaq altında sönüb məhv olacaqsın.

Təbii ki, reallıqla barışmayan Cavid pisliklərdən xali dünya arzusunda idi. Müxtəlif ədəbi cərəyanların təmsilçiləri olmalarından asılı olmayaraq

Cavidin digər həmmüasirləri - Mirzə Cəlil, Cəfər Cabbarlı, Məhəmməd Hadi, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq də eyni amal və məfkurənin daşıyıcıları deyilmidilər? Bütün böyük ədiblərimiz öz əsərlərində milləti güclü olmağa, haqqın şərə qalib gəlməsinə, insanları qardaşlığa səsləmirdilərmi?

Cavid böyük humanist idi, onun üçün insan bolşevik ideologiyasının təqdim etdiyi kimi "mexanizm və ya vintcik" deyil, hər şeyə qadir olandır. Bütünlükdə onun yaradıcılığında insana məhəbbət qırımızı xətt kimi keçir.

Şair dünyaya Tanrı-İnsan-İblis konsepsiyası prizmasından baxırdı və dünyanı sevginin qurtaracağı qayeyi-amalı idi inanırdı. "Peyğəmbər"də baş qəhrəmanının dediyi kimi:

Mən məhəbbət əsiriyəm hər an,

Hər zaman özlərəm bir öylə cahan

Ki, bütün kainata eşq olsun.

Könül uçduqca etila bulsun.

Rəqs edib, orda möhtəşəm bir hiss,

Yasa batsın da, ağlasın iblis.

Qəmdən əsla görünməsin də əsər,

Saçsın al qönçələr şəfəqli səhər,

Orda üz qoymasın işgəncə, kədər,

Oxşasın ruhu pənbə röyalar.

Mənə gülsün də həp o nazlı xəyal,

Ah o, yalnız o, qayeyi-amal...

Hüseyn əfəndi məddahlıq nədi bilməzdi, hansısa partiyanı və rəhbəri də mədh etməzdi. Cavid poeziyasında daşa-divara, hansısa tikinti və tarlaya həsr edilmiş şeirə də rast gəlməzsən. Cavid lirikası sevgiyə və yaşamaq uğrunda mübarizəyə çağırırdı:

Yaşamaq istərsən çalış, çabala,

Rəd olub gurla, bərq olub parla!

"Mən məhəbbət əsiriyəm hər an" deyən böyük humanisti "əbləhü miskin"lər həbs edib Sibirə sürgün etdilər. O uzaq yerlərdə, dünyanın o başında, dəhşətli şaxtalarda azadlığı əlindən alınmış şair nələr çəkdi, necə yaşadı?

Əslində yaşamadı, dözülməyəcək müsibətlər çəkdi... Əsarətdə pənbə röyalar ruhunu artıq oxşaya bilmədi... Və çox dözmədi...

Qarlı bir qış gecəsində, 1941-ci il dekabrın 5-də Sibirdə, İrkutsk yaxınlığındakı həbs düşərgəsində dünyaya gözlərini əbədi yumdu...

Uzun illər sonra ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə şairin Sibirin don vurmuş torpaqları altından çıxarılan nəşi ruhən ayrılmadığı Vətənə gətirildi. O gün tarixi gün idi və bunda təsəlli tapdıq ki, Cavidimiz öz Vətənində uyuyur:

Xoş ol kəsə ona həmdəm olub vüsali-vətən...

Ulduzə QARAQIZI

Yazı "Kaspi" qəzetinin keçirdiyi

"Hüseyn Cavid irsinin tədqiqi ilə bağlı" müsabiqəyə təqdim edilir

Ekspress.-2014.- 25-27 oktyabr.- S.11.