Cümhuriyyət tələbələri
III fəsil. Tale sorağında
Zal Məmmədli (soldan ikinci) tələbə yoldaşları ilə Almaniyada
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti varlığının 23 ayı ərzində min bir çətinlik və təhdidlərlə üzləşsə də, Vətənin və millətin gələcəyi naminə 100 gənci xaricə oxumağa göndərmişdi. Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban "Cümhuriyyət tələbələri" adlı miqyaslı və sanballı araşdırmasında arxiv sənədləri əsasında onlar barəsində bilmədiyimiz məlumatları gün işığına çıxarmış, bununla yetərlənməyərək və Azərbaycanı qarış-qarış gəzərək xaricdə təhsil aldıqdan sonra artıq müstəqil olmayan vətənə qayıdan tələbələrin izinə düşmüş, onları arayıb axtarmış və talelərinə güzgü tutmuşdur. "Cümhuriyyət tələbələri"nin ilk iki fəsli bir müddət əvvəl "Ekspress" və digər qəzetlərdə çap olunub.
Zal Məmmədli dərs dediyi tələbələri ilə
Almaniya Kommunist partiyası sıralarında geniş fəaliyyət göstərən Zal Məmmədlinin gizli partiya ləğəbi "Adolf Berke" idi. Tarixi sənədlərdən aydın olur ki, Zal Məmmədlinin Almaniya Kommunist Partiyası sıralarındakı fəaliyyəti Moskvaya və Bakıya bəlli idi.
Almaniyada təhsilini başa vuran Zal Məmmədli 1928-ci ildə Moskvaya gəlir. "Komintern"in (Kommunist İnternasionalı) icra komitəsinin təqdimatı əsasında onu 1926-cı ildən partiya stajı saxlanılmaqla Almaniya Kommunist Partiyası sıralarından ÜİK(b)P sıralarına keçirir və Moskvada qalıb ixtisası üzrə işləməyi təklif edirlər.
Cümhuriyyət tələbəsi minnətdarlığını bildirir, ancaq xahiş edir ki, onu ixtisası üzrə işləməyə Azərbaycana göndərsinlər. Belə də olur.
Moskva-Bakı-Şuşa-Gəncə-Bakı marşrutu səkkizillik həsrətə son qoyur. Almaniyanın Drezden şəhərindəki Ali Texniki Məktəbi inşaatçı-mühəndis ixtisası üzrə əla qiymətlərlə bitirmiş mütəxəssis Azərbaycan Politexnik İnstitunun inşaat fakültəsində pedaqoji fəaliyyətə başlayır. Onun dərs verdiyi Mikayıl Hüseynov, Sultan Dadaşov, Xanabadlı, Gəncinski və s. kimi tələbələr sonralar inşaat-memarlıq sahəsində adlı-sanlı şəxsiyyətlərə çevrilirlər.
1932-ci ilin dekabrında Zal Məmmədlini Azərbaycan hökumətinin başçısı Mir Cəfər Bağırovun qəbuluna dəvət edirlər. Söhbətdən sonra Zal Məmmədli Azərbaycan Kommunal Təsərrüfatı Komissarlığının Tikinti İdarəsinin rəisi təyin olunur. Bir il sonra - 1933-cü il dekabrın 20-də yenə Zal Məmmədlini yuxarıya, bu dəfə təzəcə birinci katib vəzifəsinə başlamış Mir Cəfər Bağırovun yanına dəvət edirlər. O, Azərbaycan Dövlət Plan Komitəsinin Tikinti Bölməsinin müdiri vəzifəsinə təsdiq olunur.
Yeni il ərəfəsində Zal Məmmədlinin ailəsinə Bakının mərkəzində mənzil verilir. Almaniyada təhsil alan tələbələrin bir çoxundan fərqli olaraq əcnəbi xanımla ailə qurmayan otuz beş yaşlı xalis subay Zal əhd-peyman bağladığı Bilqeys xanımı anası Güllü xanım Kərbalayi Rüstəm qızının xeyir-duası ilə təzə mənzilə gəlin gətirir. Bir ildən sonra Bilqeyis xanım Cəmilbəy qızı Məmmədli ocağa bir qız uşağı bəxş edir. Adını Adilə çağırırlar. 1935-ci il oktyabrın 1-də ikiyaşlı Adiləyə qardaş doğulur. Zal balaca pəhləvanın qulağına "sənin adlın Rasim" deyə pıçıldayır. Bu dəfə Zalın ən yaxın tələbə dostları ilk dəfə təzə mənzilə mübarəkbadlığa gəlirlər...
Fəqət şad-xürrəm çağlar uzun sürmədi. 1937-ci il iyulun 30-da Kreml divarları arasında hazırlanan operativ əmr tarixdə görünməmiş repressiyanın başlanğıcı oldu. Azərbaycan Cümhuriyyəti tərəfindən xarici ölkələrə ali təhsil almağa göndərilmiş gənclər "əksinqilabi təşkilatın üzvü kimi" istintaqa cəlb olundular (Belələrinin qondarma istintaq materialları Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin arxivində saxlanılır - T.Q.).
Bəs Almaniyalda ali təhsil almış Zal Məmmədlinin aqibəti necə oldu?
Hafiz
Sadıq 1994-cü ildə "İnşaatçı" qəzetində
çap etdirdiyi məqaləsində
bu barədə belə yazır: "Zal Məmmədli Azərbaycan K(b) P MK-nın ştatdankənar mühazirəçisi
kimi tez-tez yerlərdə,
idarə və təşkilatların kollektivləri
qarşısında çıxış edirdi.
Gözəl natiqlik qabiliyyətinə malik idi. 1937-ci ildə Mərkəzi
Komitənin mühazirəçilər qrupunun
üzvü Partiya institutunun kollektivi
qarşısında çıxış edirdi.
İnstitutun direktoru
professor Novodvorski, eləcə
də partiya və dövlət xadimi Həmid Sultanov da salonda
idilər. Mühazirəçi
çıxışının bir yerində deyir: "Bolşeviklərin
Kommunist Partiyası proletariatın qabaqcıl dəstəsindən bütün
sovet xalqının öncül dəstəsinə
çevrilmişdir".
Bu sözlərdən
sonra dinləyicilər
arasında qalmaqal düşür. İnstitutin
direktoru professor Novodvorski
ayağa qalxıb deyir: "Yoldaş Məmmədli, siz nə danışırsınız,
Kommunist Partiyası proletariatın, fəhlə
və kəndlilərin
partiyasıdırsa, bəs
ziyalılar hansı partiyada təmsil olunurlar?"
Direktorun sözlərinə yığıncaqdakılar
yerbəyerdən qoşularaq
həmrəylik ifadə
edirlər: "Məmmədli
maskalanmış kommunistdir.
Ona partiya sıralarında yer yoxdur. Qoy qarşımızda yazılı
izahat versin".
Zal Məmmədli dediklərini
yazılı şəkildə
yazaraq yığıncaq
iştirakçılarına təqdim edir. Zalı yaxşı tanıyan Həmid Sultanov üzünü ona tuturaq ah çəkir: "Sən
nə etdin, Zal?"
Partiya sıralarından çıxarılması təklifinə
zaldakıların hamısı
kimi Həmid Sultanov da səs
verir.
Partiya üzvü Zal Məşədi Cavad oğlunun partiya sıralarından çıxarılması
barədə Partiya İnstitutunun ilk partiya təşkilatının qərarı
təsdiq olunmaq üçün rayon partiya
komitəsinə və
nəhayət, Azərbaycan
K(b)P MK Bürosuna təqdim edilir. Məsul işçilər birinci katibə deyirlər ki, biz canavar cildinə girmiş bir xalq düşmənini
ifşa etmişik.
Mir Cəfər Bağırov
onlara istehza ilə baxaraq cavabında deyir: "Sizin içərinizdə
bir ağıllı tapılmadı ki, Zal Məmmədlinin söylədiklərini başa
düşsün!?"
Beləliklə. 1937-ci ildə
böyük Üzeyiri
Kremlin repressiya caynağından
qurtaran Mir Cəfər
Bağırov Cümhuriyyət
tələbəsini də
xilas edir.
Yeri gəlmişkən. Zal Məmmədli haqqındakı yazını
çapa hazırlayarkən,
2014-cü il avqustun 4-də Azərbaycan
Televiziyasında Mirzə
İbrahimovun həyat
və yaradıcılığından
bəhs edən verilişin təkrarı nümayiş etdirilirdi. Verilişdə 1937-ci ilə aid bir
neçə arxiv sənədi ötəri göstərildikdən sonra
uydurulmuş səhnə
canlandırılır. Budur, respublika fəalları Mərkəzi Komitədə
böyük bir yığıncaqdadırlar. Mir Cəfər Bağırov
xitabət kürsüsündən
bəyan edir:
- Üzeyir Hacıbəyov xalq düşmənidir! Səməd
Vurğun xalq düşmənidir!
Heç kəs yerindən qımıldanmır.Bu an Mirzə İbrahimov ayağa qalxır, üzünü M.C.Bağırova
tutur:
- Yoldaş Bağırov, mən sizinlə razı deyiləm! Üzeyir bəy xalq düşməni olsaydı,
"Koroğlu" operasını
yaza bilərdimi?
Səməd Vurğun xalq
düşməni olsaydı,
"Vaqif" pyesini yarada bilərdimi?
M.C.Bağırov cavabında "sən
özün də xalq düşmənisən",
-deyir.
Tədqiqatçılar
yaxşı bilirlər
ki, arxivdə belə bir "dialoq" yoxdur və Mir Cəfəri belə qondarmalar və uydurmalarla belə alçatmaq ən azı məsuliyyətsizlikdir...
Hafiz Sadıq məqaləsinin sonunda yazır: "Hündürboylu,
gözəl vücudlu,
şıq geyinməyi
sevən Zal Məmmədli 7 xarici dil bilirdi. Həyatda olduqca
ədalətli, xoşxasiyyət,
qonaqpərvər şəxs
idi. Əqidəsində möhkəm və
dönməz, işində
intizamlı, dostluqda sədaqətli olan bu nəcib insan
fikirlərində yığcam
və konkret idi. Azərbaycanın
xaricdə təhsil almış ilk inşaatçı-mühəndislərindən
biri olan Zal Məşədi Cavad oğlu Məmmədli 1969-cu il yanvar ayında dünyasını
dəyişdi. Bütün şüurlu
həyatını xalqına
xidmətdə keçirən
Zal Məmmədlidən
bizə yadigar üç övladı qalıb. Qızı Adilə xanım
Az.Pİ-də baş
müəllimdir, rus dilini tədris edir. Oğlu Rasim respublikamızın
tanınmış inşaatçı
-konstruktorlarındandır. Sonbeşiyi Rüstəm Məmmədli
hal-hazırda Maddi Ehtiyatlar Nazirliyinin Hesablama Mərkəzinin müdiridir".
"Ey
gənclik!
Sənin öhdəndə böyük
bir vəzifə var: Səndən əvvəlki nəsil yoxdan bir bayraq,
müqəddəs bir
ideal rəmzi yaratdı,
onu min müşkülatla
ucaldaraq dedi ki:
Bir kərə yüksələn
bayraq bir daha enməz!
Əlbəttə ki, sən onun ümidini qırmayacaq, bu gün parlament binası üzərindən
azərilərin yanıq
ürəklərinə enmiş
bu bayrağı təkrar o bina üzərinə taxacaq və bu yolda
ya qazi və
ya şəhid olacaqsan!"
Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə
Azərbaycan Parlamentinin xaricə göndərdiyi tələbə-gəncləri
müəyyənləşdirmiş beş nəfərdən
(M.Ə.Rəsulzadə, Mehdi
bəy Hacınski, Əhməd bəy Pepinov,
Qara bəy Qarabəyov və Abdulla bəy Əfəndiyev) ibarət Xüsusi Müsabiqə
Komissiyasının sədri
(ardı var)
Teyyub Qurban
Ekspress.-2014.- 6 - 8
sentyabr.- S.15.