Cümhuriyyət tələbələri
III fəsil. Tale sorağında
Teyyub Qurban Zal
Məmmədlinin qəbri üstündə
Cümhuriyyətin maarif naziri Nurməmməd Şahsuvarovun Hüseyn Nağıyevə verdiyi şəhadətnamə
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti varlığının 23 ayı ərzində min bir çətinlik və təhdidlərlə üzləşsə də, Vətənin və millətin gələcəyi naminə 100 gənci xaricə oxumağa göndərmişdi.
Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban "Cümhuriyyət tələbələri" adlı miqyaslı və sanballı araşdırmasında arxiv sənədləri əsasında onlar barəsində bilmədiyimiz məlumatları gün işığına çıxarmış, bununla yetərlənməyərək və Azərbaycanı qarış-qarış gəzərək xaricdə təhsil aldıqdan sonra artıq müstəqil olmayan vətənə qayıdan tələbələrin izinə düşmüş, onları arayıb axtarmış və talelərinə güzgü tutmuşdur.
"Cümhuriyyət tələbələri"nin ilk iki fəsli bir müddət əvvəl "Ekspress" və digər qəzetlərdə çap olunub.
Ən uzunömürlü
Cumhuriyyət tələbəsi
Gəncə klassik kişi gimnaziyasının məzunu olan Cümhuriyyət tələbələrinin taleləri çox kədərlidir. Bir çoxları Vətəndən uzaqlarda, digərləri repressiya qurbanı kimi sürgündə dünyalarını dəyişiblər.
Ötən saylarımızda Zal Məşədi Cavad oğlu Məmmədli və ailəsi barədə əldə etdiklərimizi oxucularla bölüşdük. Azərbaycanın xaricdə təhsil almış ilk inşaatçı-mühəndislərindən biri olan Zal Məmmədli 1969-cu ilin yanvarında öz Vətənində dünyaya göz yumub.
Araşdırmalarımız göstərir ki, Cümhuriyyət tələbələrinin ən uzunömürlüsü də Gəncə klassik kişi gimnaziyasının yetirməsidir. Barəsindəki arxiv materialları ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivində və Milli Təhlükəzlik Nazirliyinin Arxivində tanış olmaq mümkündür.
1896-cı il dekabrın 20-də Gəncə şəhərində doğulmuş Ağasıbəyov Yusif Süleyman bəy oğlu 1919-cu il noyabrın 5-də Azərbaycan Cümhuriyyəti Xalq Maarif Nazirliyinə ərizə ilə müraciət etmişdi. Xahişi bundan ibarət idi ki, onu İçveçrənin Cenevrə şəhərinə Elektrotexnika İnstutuna ali təhsil almağa göndərsinlər. Ancaq onu Almaniyanın Drezden Texniki Universitetinə oxumağa göndərirlər.
Arxivdə Yusif Ağasıbəyovun kamal attestatının surəti saxlanılır. Burada deyilir:
"Verilir Yelisavetpol şəhər sakini, dini mənsubiyyətinə görə müsəlman, 1896-cı il dekabrın 20-də doğulmuş Ağasıbəyov Yusif bəy Süleyman bəy oğluna ondan ötəri ki, 1906-cı il dekabrın 14-də Yelisavetpol kişi gimnaziyasına daxil olmuş, 1917-ci ildə əla davranışla və aşağıda göstərilən qiymətlərlə gimnaziyanın tam səkkizillik kursunu bitirmişdir:
1. İlahiyyat - 5 (beş)
2. Rus dili - 4 (dörd)
3. Fəlsəfi anlayış - 4 (dörd)
4. Latın dili - 4 (dörd)
5. Riyaziyyat - 4
(dörd)
6. Riyazi coğrafiya - 4 (dörd)
7. Fizika - 4 (dörd)
8. Tarix - 4 (dörd)
9. Qanunşünaslıq
- 4(dörd)
10.Coğrafiya -
4 (dörd)
11.Fransız dili - 4 (dörd)
12. Alman
dili - 4 (dörd)".
1926-cı ildə Almaniyada təhsilini başa vuran Yusif bəy Drezden şəhərində
müxtəlif işlərdə
çalışır, tələbəlik
illərindən sevdiyi
Marqarita xanımla ailə qurur.
1928-ci ildə iyirmi bir yaşlı ana sevimli həyat
yoldaşına oğlan
uşağı bəxş
edir. Qürbət ölkədə Cümhuriyyət tələbəsi
övladına Aslan adı qoymuşdu.
1931-ci ildə qırx iki yaşlı ata iyirmi dörd
yaşlı arvadı
və üç yaşında oğlu ilə Azərbaycana qayıdır. Drezden Universitetini
bitirmiş mütəxəssisi
elə ata-baba yurdunda işlə təmin etmişdilər -
Yağ-piy kombinatının
baş mexaniki vəzifəsinə.
Fəqət asudə həyat uzun sürmür...
1937-ci il aprel ayının 7-də Kreml divarları arasında tərtib edilmiş qərarla Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəzlik Nazirliyinin
Arxivində tanış
oluruq:
"SSRİ YEYİNTİ
SƏNAYESİ
XALQ KOMİSSARLIĞI ÜZRƏ
ƏMR N 623
7 aprel 1937-ci il, Moskva
şəhəri
Kirovabad Yağ-piy
kombinatının işi
barədə
Kombinatın yad ünsürlərlə
zibillənməsinə yol
verdiyinə, bolşevikcəsinə
özünütənqidi və
sayıqlığı təmin
etmədiyinə görə
kombinatın baş mexaniki Ağasıbəyov
Yusif Süleyman oğlu vəzifəsindən
kənar edilsin və barəsindəki yoxlama materialları istintaq orqanlarına göndərilsin.
SSRİ yeyinti səənayesi xalq komissarı
A.MİKOYAN".
1939-cu il iyul ayının
23-də Kirovabad şəhərində
Karl Marks küçəsi, 14 ünvanlı mənzilində
həbsə alınmış
Yusif bəy Ağasıbəyovun istintaq
materiallarında bir cümlə təkrar olunur: "Əksinqilabi milli qiyamçı təşkilatın üzvü".
Həmin il iyun ayının 26-dan başlanan
və 1940-cı il oktyabrın 27-dək davam etmiş 62241 N-li cinayət işi üzrə yazılanları
nəzərdən keçirirəm.
Bütün sorğu-suallar quramadan
ibarətdir. Kirovabad Yağ-piy
kombinatının keçmiş
baş mexaniki bunda təqsirləndirilir ki, atası bəy olmuşdur, 1919-cu ildə Müsavat hökuməti tərəfindən
Almaniyaya ali
təhsil almağa göndərilmişdir və
1931-ci ilədək orada
qalmışdır.
Dindirilmə protokollarında arvadı
barədə də sorğu-suallar özünə
yer almışdır.
1939-cu il iyulun 13-də növbəti
dindirilmədə Yusif
bəy Ağasıbəyov
bir daha təkrar etmişdir: "Mənim arvadım 1931-ci ildə Almaniyadan SSRİ-yə gələrkən Sovet vətəndaşlığını
qəbul etmişdi. Özüm isə həqiqətən
Müsavat hökumətinin
hesabına bir neçə ay, sonra isə SSRİ-nin hesabına Almaniyada təhsil almışam".
1937-ci ilin repressiya qurbanı olmuş Cümhuriyyət tələbəsi
Ağasıbəyov Yusif
bəy Süleyman bəy oğlu 1956-cı ildə bəraət alıb. Yusif bəy ömrünün
sonunadək Gəncədə
yaşamış və
1989-cu ildə 93 yaşında
vəfat etmişdir.
***
Gəncə klassik kişi
gimnaziyasını bitirənlər
arasında xarici ölkələrə ali təhsil almağa göndərilən daha iki nəfər var. Gəncədə olarkən
onların tale sorağına
düşsək də,
səylərimiz nəğticəsiz
qaldı. Odur ki.arxiv sənədləri
ilə kifayətlənməli
olduq.
Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin
1919-cu il 19 sentyabr qərarına əsasən,
Almaniyaya ali təhsil almağa göndərilmiş Nağıyev
Hüseyn Hacı Musa oğlu 1897-ci ildə Gəncə şəhərində
anadan olub. Atası Musa, anası Xanım Mirzə Ağaməmməd qızıdır.
Cümhuriyyət tələbəsinin
arxivdə saxlanılan
kamal attestatının
surətindən məlum
olur ki, Hüseyn Nağıyev
1908-ci il sentyabrın 1-də Gəncə
klassik kişi gimnaziyasına daxil olmuş və 1917-ci il may ayının 1-də
nümunəvi davranış
və aşağıdakı
attestat qiymətləri
ilə gimnaziyanın
tam səkkizillik kursunu
bitirmişdir:
1.
İlahiyyat - 5 (beş)
2. Rus dili - 4 (dörd)
3. Fəlsəfi
anlayış - 4 (dörd)
4. Latın dili - 4 (dörd)
5. Riyaziyyat - 4
(dörd)
6. Riyazi coğrafiya - 4 (dörd)
7. Fizika - 4 (dörd)
8. Tarix - 4 (dörd)
9. Qanunşünaslıq
- 4 (dörd)
10.Coğrafiya -
4 (dörd)
11.Fransız dili - 4 (dörd)
12.Alman dili - 4 (dörd)
Hüseyn Nağıyevin Azərbaycan Cümhuriyyəti
Xalq Maarif nazirinə ünvanladığı
məktubdan aydın olur ki, gimnaziyanı
bitirdikdən sonra iki il Kiyev Politexnik İnstitutunda təhsil alıb.
***
1892-ci il iyunun 21-də Gəncə şəhərində
doğulmuş Bosnalızadə
Məmmədrəşid Mustafa oğlunun Azərbaycan hüdudlarından Avropaya uzanan yolu qardaş
Türkiyədən başlanmışdı.
Gəncə klassik kişi
gimnaziyasının yetirməsi
üç il İstanbul Universitetinin hüquq şöbəsində
oxuyur. Daha sonra Məmmədrəşid
Bosnalızadə Azərbaycan
Parlamentinin qərarı
əsasında Paris Universitetinə
göndərilmişdi.
"Ey
gənclik!
Sənin öhdəndə böyük
bir vəzifə var: Səndən əvvəlki nəsil yoxdan bir bayraq,
müqəddəs bir
ideal rəmzi yaratdı,
onu min müşkülatla
ucaldaraq dedi ki:
Bir kərə yüksələn
bayraq bir daha enməz!
Əlbəttə ki, sən onun ümidini qırmayacaq, bu gün parlament binası üzərindən
azərilərin yanıq
ürəklərinə enmiş
bu bayrağı təkrar o bina üzərinə taxacaq və bu yolda
ya qazi və
ya şəhid olacaqsan!"
Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə
Azərbaycan Parlamentinin xaricə göndərdiyi tələbə-gəncləri
müəyyənləşdirmiş beş nəfərdən
(M.Ə.Rəsulzadə, Mehdi
bəy Hacınski, Əhməd bəy Pepinov,
Qara bəy Qarabəyov və Abdulla bəy Əfəndiyev) ibarət Xüsusi Müsabiqə
Komissiyasının
sədri
(ardı
var)
Teyyub QURBAN
Ekspress.-2014.- 20-22 sentyabr.- S.15.