Cümhuriyyət tələbələri
III fəsil. Tale sorağında
İrəvanın Cümhuriyyət
tələbələri
Azərbaycanın qədim şəhəri İrəvan vaxtilə Qafqazda elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri idi. Uzun illər Qərbi Azərbaycanda Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin üzvü, respublika parlamentinin vitse-spikeri olmuş Talıb Musayev (sabiq millət vəkili Maksim Musayevin atası - T.Q.) 2008-ci ildə Bakıda "Nurlar" nəşriyyatında "Ermənilər və faciələrimiz" adlı kitab nəşr etdirmişdi.
Müəllif kitabında (səh. 240-241) yazır: "İndi Ermənistan adlanan respublikada olan yer, məhəllə, kənd adlarının hamısının azərbaycanlılara məxsus olmasını süubut edən yüzlərlə inkaredilməz faktlarla yanaşı, burada öz dövrünə uyğun ziyalılar, alimlər də az olmamışdır. Məsələn, İrəvan şəhərinin Tərəbaşı məhəlləsində böyük mülkləri olan Topçubaşovlar hələ XIX əsrin əvvəllərində Sank-Peterburq şəhərində elm ocaqlarında işləmişlər.
Məşhur akademik Mustafa bəy Ağabəy oğlu Topçubaşov həmin nəslin davamçısı idi. O, 1895-ci il avqust ayının 5-də İrəvan yaxınlığındakı Göygümbət kəndində anadan olmuşdu. Göygümbət kəndi Topçubaşovların malikanəsi idi. Mustafa bəy 1915-ci ildə İrəvan gimnaziyasını əla qiymətlərlə bitirərək Kiyev Tibb Universitetinə qəbul olmuş, 1919-cu ildə ali təhsilini başa vuraraq həkim diplomu almışdı".
Maraqlıdır ki, bir il sonra - 1920-ci ildə Topçubaşovlar nəslindən olan 19 yaşlı gənc - Rəşidbəy Əlimərdanbəy oğlu Topçubaşov xaricdə təhsil almaq üçün Azərbaycan Xalq Cümhuriyətinin maarif nazirinə müraciət etmişdi. Bununla bağlı Rəşidbəy Topçubaşovun arxivdə saxlanılan sənədlərinə diqqət yetirək.
1918-ci il aprel ayının 24-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Maarif Nazirliyinin dəftərxanası tərəfindən təsdiqlənib möhür vurulmuş attestatın surətində oxuyuruq:
"Verilir Bakı Real Məktəbinin məzunu, 1901-ci il oktyabrın 26-da anadan olmuş, müsəlman, məmur oğlu Rəşidbəy Əlimərdanbəy oğlu Topçubaşova ondan ötəri ki, həqiqətən 1917- ci il sentyabrın 1-dən 1918-ci il aprelin 18-dək Bakı Real Məktəbinin əlavə sinfində təhsil almış, əla davranış və aşağıda gstərilən qiymətlərlə məktəbi bitirmişdir:
İlahiyyat - əla
(5)
Rus dili - yaxşı (4)
Alman dili - yaxşı (4)
Fransız dili - əla (5)
Riyaziyyat - kafi (3)
Cəbr - kafi (3)
Triqometriya - kafi (3)
Həndəsə
- kafi (3)
Tarix - əla (5)
Təbiiyyat - yaxşı (4)
Fizika - yaxşı (4)
Riyazi coğrafiya - yaxşı
(4)
Rəsmxət
- yaxşı (4)
Qanunşünaslıq
- yaxşı (4)"
Arxiv sənədləri arasında
bir məktub nəzərimizi cəlb etdi. Məktubu Cümhuriyyət tələbəsinin anası
Pəri xanım Topçubaşova yazmışdır.
Tanış olun:
"AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ
XALQ
MAARİFİ NAZİRİ ƏLAHƏZRƏT CƏNABLARINA
Birinci Bakı Real Gimnaziyasının
tam kursunu bitirmiş Rəşidbəy Topçubaşovun
anası Pəri xanım Topçubaşovadan
Sizdən xahiş edirəm ki, Bakı Real Gimnaziyasının
tam kursunu bitirmiş oğlum Rəşidbəyi
hökumət hesabına
xaricə ali
təhsil almağa göndərilən tələbələrin
siyahısına daxil edəsiniz. Zira o, hazırda Parisdədir
və pansiona daxil olmuşdur. Oğlum arzu edir ki, tarix-filoloji
və yaxud texniki ixtisas üzrə ali
təhsil alsın.
Müraciətimə
aşağıdakı sənədləri
əlavə edirəm:
1) Doğum haqqında şəhadətnamə
2) Attestat
3) Real gimnaziyanın
əlavə kursunu bitirməsi haqqında sənəd.
İmza: Pəri xanım Topçubaşova".
Pəri xanım Topçubaşovanın
Parisdən Bakıya göndərdiyi şəhadətnamənin
əslində göstərilir
ki, Rəşidbəy
1901-ci il oktyabr ayının 26-da doğulmuşdur. Atası Əlimərdanbəy
Ələkbərbəy oğlu
Topçubaşov, anası
Pəri xanım Həsənbəy qızıdır.
1919-cu ildə oğul da, ana da
arzusuna çatmışdır.
Rəşidbəy Topçubaşov Paris Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olmuşdur.
Cümhuriyyəti tələbəsinin məşhur andına sadiq qalan Rəşidbəy
Topçubaşov maddi
ehtiyac içində olmasına rəğmən,
1922-ci ildə sovet rejiminin ona kəsdiyi
təqaüddən imtina
etmişdi.
Azərbaycan Parlamentinin sədri
Əlimərdanbəy Topçubaşovun
oğlu, əyilməz
türk oğlu Rəşid bəy 1925-ci ildə 25 yaşında axirət dünyasına qovuşmuşdur.
Ata və
ana həyatdan vaxtsız köçmüş
övladı çox
da tək qoymamışlar. 1934-cü ildə Əlimərdan bəy, 1947-ci ildəsə
Pəri xanım dünyalarını dəyişmiş,
Parisdə Sen-Deni qəbiristanlığında dəfn
edilmişlər...
***
Arxiv materialları ilə
tanışlıq sübut
edir ki, Qərbi Azərbaycandan olan Cümhuriyyət tələbələri orta
təhsillərini ata-baba
torpağında almışlar.
İrəvanın Cümhuriyyət
tələbələrindən dörd nəfəri İrəvan kişi
gimnaziyasının yetirməsidir:
- Əhməd Məşədi Cabbar oğlu,
- Əsildarbəy
Abbasəlibəy oğlu,
- Tağı Kərbalayi Əsgər oğlu
- Adilbəy
Abbasəlibəy oğlu.
Onların hər birinin
həyatı Qərbi
Azərbaycan ziyalılarının
tale kitabının səhifələridir.
(ardı
var)
Teyyub QURBAN
Ekspress.-2014.- 27-29
sentyabr.- S.15.