Yoxsulluqdan sahibkarlığa doğru

Qaçqın və məcburi köçkünlərin, əhalinin sosial cəhətdən qayğıya ehtiyacı olan təbəqələrinin problemlərinin işıqlandırılması

Azərbaycanda dövlət aztəminatlı ailələrin sosial müdafiəsini gücləndirmək məqsədilə ünvanlı sosial yardım verməklə bərabər aztəminatlı ailələrin gəlirini artırmaq üçün müxtəlif tədbirlər də həyata keçirir. Belə tədbirlərdən biri 2011-ci ilin mart ayından icra edilən "Özünədəstək" proqramıdır.

Bu proqram çərçivəsində də aztəminatlı ailələrə ünvanlı şəkildə sosial yardım edilir. Lakin "Özünədəstək" proqramı davamlı olaraq hər ay yardımın verilməsini yox, birdəfəlik yardımın verilməsini nəzərdə tutur. Proqrama cəlb olunan aztəminatlı ailələrə respublika üzrə ünvanlı dövlət sosial yardımının orta aylıq məbləğinin 12 misli məbləğində birdəfəlik pul yardımı verilir. Hazırda yardımın orta aylıq məbləği bir ailə üçün 127 manat olduğunu nəzərə alsaq deməli, bir aztəminatlı ailə birdəfəyə 1500 manat dəyərində ünvanlı yardım ala bilər.

Dövlət bu proqramı həyata keçirməklə səmərəli əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaq, gəlirlərini artırmaq üçün potensial imkanlara malik aztəminatlı ailələrin şəxsi yardımçı təsərrüfatlarını inkişaf etdirmələri, gəlirlərini artıraraq yoxsulluq vəziyyətindən çıxmalarını istəyir.

Birdəfəlik ünvanlı dövlət sosial yardım olan "Özünədəstək" proqramı aztəminatlı ailələrin sosial reabilitasiyasına şərait yaradılması üçün qabaqcıl beynəlxalq təcrübə əsasında hazırlanıb. Hazırda birdəfəlik ünvanlı yardımlar kütləvi şəkildə verilmir. Hələlik proqramın sınaq mərhələsi başa çatdırılıb. Sınaq mərhələsində müxtəlif regionlardan bir neçə aztəminatlı ailə seçilərək onlara birdəfəlik yardım edilib və ailələrin gəlirinin artmasına belə yardımların nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğu öyrənilib.

İlk dəfə olaraq 2011-ci ilin mart ayında Tovuz rayonunun Vahidli kəndində "Özünədəstək" proqramının sınaq işlərinə başlanıb və ötən müddətdə 12 pilot rayon və şəhərdə 271 ailə bu proqrama cəlb olunub. Onlardan 230-na kənd təsərrüfatı sahələri üzrə şəxsi yardımçı təsərrüfatlarını inkişaf etdirmək, 41-nə əmtəə və xidmətlər istehsalı üzrə fəaliyyət göstərmək üçün birdəfəlik maddi ünvanlı yardım olaraq mal və materiallar alınıb verilib. Əmək və Əhalinin Soail Müdafiəsi Nazirliyi və müxtəlif QHT-lər tərəfindən aparılan monitorinqlər nəticəsində həmin ailələrin 96%-nin proqramdan uğurla istifadə edərək gəlirlərində artım əldə etdikləri aydın olub.

İlk əvvəl ailələrdə proqrama inam aşağı idi. Lakin dəqiq mexanizm və ciddi nəzarət sistemi ortaya qoyulandan sonra inam artdı. İlkin nəticələr göstərir ki, əgər bir çox dünya ölkələrində analoci proqramların icrasında 60 faiz uğur əldə olunursa, Azərbaycanda müsbət nəticə 95 faizə çatdı. Hazırda rayonlarda çoxlu sayda ailə proqramdan bəhrələnmək üçün müraciət edib. Lakin müvafiq hüquqi baza yaradılmadığı üçün biz proqramın bütün ölkə ərazisində tətbiqi mümkün deyil. Proqramın əhəmiyyəti tam dəqiqləşəndən sonra bununla bağlı hökumətə müvafiq təkliflər göndəriləcək.

Aztəminatlı ailələrə "özünədəstək" imkanı

Proqramın mənimsənilməsi, nəticələri ilə bağlı QHT-lərin monitorinqlər apardığını bildirdik. 2013-cü ildə belə monitorinqlərdən birini İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi yekunlaşdırıb. "Özünədəstək" - Birdəfəlik ünvanlı sosial yardım proqramının icrasının monitorinqi və aztəminatlı ailələrin məşğulluğa çıxış imkanlarının artırılmasına dəstək" adlı layihə aztəminatlı ailələrin gəlirinin artırılmasında birdəfəli yardımın əhəmiyyəti haqqında müəyyən təsəvvür yaradır.

İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi layihə çərçivəsində sorğu həyata keçirib. Sorğu göstərib ki, ailələrin hamısı proqrama könüllü qoşulur. Proqrama qoşulduqdan sonra ailələrin 49 faizində 2 nəfər, 41 faizində 1 nəfər, 8 faizində 3 nəfər, 2 faizində isə 4 nəfər işlə təmin olunub. Ailələrin 67 faizi əldə etdiyi gəlirlərin üçdə ikisini, 23 faizi yarısını, 4 faizi yarıdan azını, 6 faizi isə hamısını ərzağa xərcləyir. Sorğuya cəlb olunan ailələrin böyük əksəriyyəti tibbi xidmətdən istifadə edib. Ailələrin yarıdan çoxunda ailə üzvü son vaəsait çatışmazlığı üzündən həkimin təyin etdiyi dərmanları ala bilməyib. Proqrama cəlb olunandan sonrakı həyat səviyyələrini qiymətləndirən ailələrin 71,4 faizi "orta səviyyədən bir az aşağı", 10,2 faizi "orta səviyyədən çox aşağı", cəmi 18,4 faizi "hamı kimi" yaşadığını qeyd edib. 40 ailə (81,6 faiz) proqramın onların yoxsulluqdan çıxmalarına qismən fayda verdiyini, 8 ailə (16,3 faiz) tam yoxsulluqdan çıxardığını, 1 ailə (2,1 faiz) fayda vermədiyini bildirib. Ailələrin əksəriyyətinin fikrincə, verilən birdəfəlik yardımın məbləği artırılmalıdır. Əksər ailələr hesab edir ki, proqramın sınaq mərhələsi bitdikdən sonra onlara məşğul olduqları işi böyütmək üçün aşağı faizli mikrokreditlərin (5000 manata qədər) və ya faizsiz qrantların verilməsi zəruridir.

Ötən il başa çatan bu layihənin yekunu kimi İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi birdəfəlik yardımın təkmilləşdirilməsi üçün bəzi təkliflər də verib. Həmin təkliflərə görə ilk növbədə "Özünədəstək" birdəfəlik sosial yardım sisteminin hüquqi bazası formalaşdırılmalıdır. Proqramın idarə edilməsi üçün ilkin olaraq ayrıca bir strukturun - Sosial Dəstək Fondunun yaradılması vacibdir. Tədqiqatlar mərkəzi bu qənaətdədir ki, "Özünədəstək" proqraminin bir ilini uğurla başa vuran ailələrə sonrakı mərhələdə faizsiz qrantların və aşağı faizli mikrokreditlərin verilməsi yaxşı olardı.

QHT təklif edir ki, proqrama qoşulan aztəminatlı ailələrin məcburi tibbi sığortası aparılmalı və sığorta haqqı bu istiqamətə ayrılan vəsaitdən ödənməlidir.

Həmçinin proqram çərçivəsində kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan ailələrin əmlakının da söğortalanması zəruri sayılır.

Tədiqatlar Mərkəzi hesab edir ki, iki dəfə qrant alan ailənin aşağı faizli kreditə cəlb olunması üçün menecment və marketinqlə bağlı (biznes planın hazırlanması, məhsulun istehsalı, qablaşdırılması, bazarların öyrənilməsi və sair) təlimdən keçməsi şərt kimi qoyulmalıdır.

Təkliflər sırasında "Özünədəstək"çilərin uğur hekayələrinin yazılması, nazirliyin saytına yerləşdirilməsi, proqramın təbliği ilə bağlı qısa reklam çarxlarının, sənədli filmlərin çəkilməsi, sosial reklamların TV-də verilməsi, Mərkəzi Bankın Mərkəzləşdirilmiş Kredit Reyestri tərəfindən Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinə ünvanlı sosial yardım üçün iddia edən ailələrin kredit öhdəçiliyinin olub-olmaması haqda bütün məlumatların verilməsinə imkan yaradılması da var.

Aztəminatlı ailələr üçün faizsiz kreditlər

Qeyd edək ki, "Özünədəstək" proqramının sınaq işlərinin müsbət nəticələri əsas götürülərək, proqramın bütün ölkədə tətbiqi nəzərdə tutulur. Hazırda bu proqramın davamı kimi, ölkəmizdə ilk dəfə olaraq Sosial Dəstək Fondunun yaradılması, aztəminatlı ailələrə güzəştli mikrokreditlərin verilməsi mexanizminin tətbiqi istiqamətində işlər aparılır.

Mikrokreditlərin verilməsi müəyyən potensiala malik yoxsul ailələrin şəxsi təsərrüfatlarını inkişaf etdirmək imkanı qazanmasına, aztəminatlı vətəndaşın tədricən yoxsulluqdan sahibkarlığa doğru irəliləyişinə hesablanıb.

Əslində, hər ay verilən ünvanlı yardım yoxsulluq şəraitində yaşayan ailələrin yaşayışında mühüm rol oynayır, onları yoxsulluğun çətinliklərindən xilas edir. Lakin öz mahiyyəti etibarilə bu, passiv və müvəqqəti xarakterli yardımdır və uzunmüddətli şəkildə belə yardımların verilməsi həmin vətəndaşlarda dövlət yardımlarından daimi asılılıq yarada bilər.

Buna görə də dövlət sosial müdafiə sistemində yeni addım kimi, aztəminatlı ailənin məşğulluq potensialını reallaşdırmağa, onların sosial reabilitasiyasına xidmət edən aktiv tədbirlər kimi "özünədəstək" proqramına dəstək verməyi lazım bilib. Proqramın davamı olaraq aztəminatlı ailələr mikrokreditlərin verilməsi nəzərdən keçirilir. Hökumət hesab edir ki, mikrokredit alacaq ailələr daim yoxsul qalmaqdan xilas olacaq.

Təbii ki, mikrokreditlərin verilməsi üçün mütləq xüsusi mexanizm hazırlamalıdır. Mexanizmin əsas elementi sosial dəstək fondu olacaq. Gözlənilir ki, belə bir fond yaradılsa onun vasitəsilə aztəminatlı ailələrə 5 min manatadək faizsiz kredit verilə bilər. Bu kreditlər nağd vəsait və ya həmin vəsaitin dəyərində müxtəlif avadanlıqlar şəklində ayrılması mümkündür.

İnkişaf etmiş ölkələrin hər birində aztəminatlı ailələr üçün faizsiz mikrokredirlər verilir. Adətən, bu kreditlər sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq istəyən, amma girov qoymaq imkanı olmayan aztəminatlı ailələrə ayrılır. ABŞ-da aztəminatlı ailələrə 20 min dollaradək, Avropa Bİrliyi ölkələrində 10 min avroyadək faizsiz kredit verilir.

Əgər mikrokreditlər veriləcəksə ən önəmli məsələlərdən biri də onun bölüşdürülməsidir. Bütün növ kreditləri bir qayda olaraq kredit təşkilatları verməlidir. Məsələn, dövlət vəsaiti hesabına verilən sosial ipoteka əhaliyə 4 faizlə ayrılır. Ancaq dövlət həmin vəsaiti banklara 1 faizlə paylayır. Dövlət sosial ipoteka üçün vəsaiti 4 faizlə versə banklar xidmət və digər xərcləri ödəməklə sosial ipotekanı 4 faizlə verə bilməz.

Deməli, aztəminatlı ailələrə mikrokreditlər sıfır faizlə verilsə dövlət ya banklara əlavə olaraq xidmət haqqı ödəməlidir, ya da kredit verilməsi prosesi elektronlaşdırlmalıdır. Beynəlxalq təcrübədə elektron kredit mexanizmindən istifadə edilir. Bu zaman vətəndaş kredit almaq məqsədilə internet vasitəsilə müraciət etmək imkanı qazanır. Onun müraciəti müvafiq təşkilat tərəfindən elektron formada araşdırıldıqdan sonra elə internet üzərindən də vətəndaşa cavab verilir.

Xatırladaq ki, hazırda aylıq ünvanlı sosial yardımların təyinatı elektron qaydada aparılır. Eyni proseduru mikrokreditlər üçün tətbiq etmək realdır.

Azərbaycanda 2006-cı ildən bəri verilən ünvanlı yardımların nəticələri göstərir ki, bu yolla ölkədə aztəminatlı ailələrin sayını azaltmaq çətindir. Elə ailələr var ki, onların üzvləri məhz vəsaitin olmaması səbəbindən öz gəlirini artıra bilmir. Xüsusən kənd yerlərində belə ailələrə daha çox rast gəlinir. Bu mənada aztəminatlı ailələrə birdəfəlik yardım verməklə və həmin yardımın düzgün istifadəsinə nəzarəti həyata keçirməklə aztəminatlı ailələrin məşğulluğunu artıraraq yoxsulluq həddindən çıxartmaq olar.

Vasif CƏFƏROV

Ekspress.-2014.- 30 yanvar.- S.9.