Cümhuriyyət tələbələri
I fəsil
Azərbaycan Cümhuryyətinin ali təhsil
almaq üçün xaricə göndərdiyi tələbələrin
bir qrupu. Paris. 1920-ci ilin əvvəli.
Azərbaycan Cümhuriyyəti varlığının 23 ayı ərzində min bir çətinlik və təhdidlərlə üzləşsə də, Vətən və millətin gələcəyi naminə 100 gənci xaricə oxumağa göndərmişdi.
Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban "Cümhuriyyət tələbələri" adlı miqyaslı və sanballı araşdırmasında arxiv sənədlərinə söykənərək onlar barəsində bilmədiyimiz məlumatları gün işığına çıxarmış, bununla yetərlənməyərək və Azərbaycanı qarış-qarış gəzərək xaricdə təhsil aldıqdan sonra artıq müstəqil olmayan vətənə qayıdan tələblərin izinə düşmüş, onları arayıb-axtarmış və talelərinə güzgü tutmuşdur.
"Ekspress"in ötən saylarında "Cümhuriyyət tələbələri"nin III fəslini ("Tale sorağında") dərc edib başa çatdırdıq. Hazırda Teyyub müəllim I Cümhuriyyətimizin 100 illiyi (1918-2018) ərəfəsində "Cümhuriyyət tələbələri" kitabının nəşrinə hazırlaşır. Araşdırmanın ilk fəsillərinin "Ekspress"də işıq üzü görməsinin üzərindən 10 ilədək bir vaxt keçdiyini və müəllifin bəzi əlavələrini nəzərə alaraq "Cümhuriyyət tələbələri"ni tam şəkildə yenidən dərc etməyə qərar verdik.
Mehdi bəy
Hacınski Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentində
"Müsavat" və bitərəflər
fraksiyasının üzvü idi. O, 1879-cu il may ayının 24-də Quba şəhərində
anadan olmuşdur. M.Hacınski 1905-ci ildə Bakı şəhər
idarəsinin üzvü seçilmiş, müsəlman xeyriyyə
cəmiyyətlərinin təşkilatçılarından
biri kimi fəaliyyət göstərmişdir.
Tanınmış teatr xadimi, aktyor və publisist, ictimai-siyasi
xadim olan M.Hacınski müasiri Mirzə Ələkbər
Sabirlə dost olmuş, şairin ölümündən sonra əsərlərinin
nəşrində yaxından iştirak etmişdir.
Mehdi bəy Hacınski Məhəmməd
Əmin Rəsulzadənin və Mirzəbala Məmmədzadənin
yaxın silahdaşlarından biri olmuşdur. O, 1917-ci ildə
"Müsavat" partiyasına daxil olmuş, partiyanın Bakı
bürosunun tərkibinə seçilmişdir.
1918-ci il may ayının 27-də
Milli Şuranın Azərbaycan istiqlal bəyannaməsini qəbul
etmiş 26 üzvündən biri də məhz
M.Hacınskidir. M.Hacınski Azərbaycan Parlamentinin Rəyasət
Heyətinin katibi vəzifəsində
çalışmışdır.
Sovet hakimiyyəti illərində
bir çox ziyalılar kimi, Mehdi bəy Hacınski də Mir Cəfər
Bağırovun himayəsi ilə əhatə edilmişdi.
Keçmiş müsavatçı və parlament deputatı
Azərbaycan SSR məhkəmə xadimlərinin birinci
qurultayında xalq hakimləri şurası rəyasət heyətinin
üzvü seçilmişdir. Sonralar Azərbaycan SSR
Ədliyyə Komissarlığında təlimatçı vəzifəsində
işləmişdir.
Ömrünün son bir neçə
ilini M.Hacınski Naxçıvan torpağında
keçirmişdir. O, burada xalq ərzaq komissarı, xalq maarif
komissarının müavini, Naxçıvan MSSR Ali
İqtisadi Şurasının üzvü vəzifələrində
çalışmışdır.
Mehdi bəy Süleyman oğlu
Hacınski 1941-ci ilin iyun ayında 62 yaşında
dünyasını dəyişmişdir.
***
Qarabəy Qarabəyov parlamentin
"İttihad" fraksiyasının üzvü idi. O,
1873-cü il yanvar ayının 14-də Yelizavetpol (Gəncə)
quberniyasının Yuxarı Ayıblı kəndində anadan
olmuşdur. İlk təhsilini Şəmkir alman-rus litseyində
almışdır. Daha sonra Tiflis klassik gimnaziyasına daxil
olmuşdur. 1982-ci ildə Moskva Universitetinin tibb fakültəsinə
daxil olmuş və 1896-cı ildə ali məktəbin son
kursunda Qara bəy çar Rusiyasının məmurları tərəfindən
siyasi fəaliyyətinə görə həbs edilmişdir.
Birillik həbsxanada cəza çəkdikdən
sonra təhsilini Yuryev (Tartu) universitetinin tibb fakültəsində
davam etdirmişdir. 1899-cu ildə tam ali savad aldıqdan iki il
Moskvada işlədikdən sonra 1901-ci ildə Bakıya
qayıtmış, müstəqil həkim kimi fəaliyyət
göstərmişdir. Q.Qarabəyov Bakı şəhərində
ilk dəfə olaraq, zöhrəvi xəstəliklərin
müalicəsi üzrə kabinet açmışdır.
Qarabəy Qarabəyov birinci rus
inqilabı dövründə ictimai fəaliyyət
meydanına atılaraq, 1905-ci il avqustun 15-də Nijni Novqorod
şəhərində keçirilmiş Rusiya müsəlmanlarının
birinci qurultayında iştirak etmişdir. O, həmçinin
"İttifaqi-müslimin" təşkilatının rəhbərlərindən
biri olmuşdur.
1908-ci ildə İstanbula gələn
Q.Qarabəyov burada "Səadət" adlı təşkilat
yaratmış, 1911-ci ildə Bakıya qayıtdıqdan sonra həkimlik
və publisistik fəaliyyətini davam etdirmişdir. "Haqq
yolu" adlı jurnal, Azərbaycanda ikicildlik türk-rus
lüğətinin nəşri də onun adıyla
bağlıdır. Birinci dünya müharibəsi
dövründə Q.Qarabəyov müsəlmanlardan ibarət
"Vəhşi diviziya" alayının baş həkimi
olmuşdur. Ordudan təxris olunandan sonra "Kaspi" və
"Yeni həyat" qəzetlərinin baş redaktoru kimi fəaliyyət
göstərmişdir.
Qarabəy Qarabəyov 1919-cu ilin
aprelində "İttihad" partiyasının sədri
seçilmişdir.
Aprel inqilabından sonra
"İttihad" partiyasının sədri həbs
olunmuş, Nəriman Nərimanovun işə
qarışması nəticəsində azad edilərək,
Moskvaya köçmüş, Rusiya Fövqəladə
Komissarlığının xəstəxanasında həkim
işləmişdir. Eyni zamanda, komissarlığın işlər
idarəsində tərcüməçilik etmişdir. Azərbaycan
Cümhuriyyəti Parlamentinin sabiq üzvü
ömrünün on ilini Özbəkistanın Səmərqənd
şəhərində keçirmiş, şəhərin vərəm
sanatoriyasının baş həkimi vəzifəsində
çalışmışdır. 1936-cı ildə
"panislamist" damğası ilə on il müddətinə
Maqadan vilayətinə sürgün edilmişdir.
Kəşməkəşli və əzablı
bir yol keçmiş Qarabəy Qarabəyov 1953-cü ildə
80 yaşında Səmərqənddə vəfat etmişdir.
***
Azərbaycan Cümhuriyyəti
Parlamentinin "Sosialistlər" fraksiyasının
üzvü Pepinov Əhməd bəy Ömər oğlu
1883-cü ildə Gürcüstanın Axalkələk
mahalının Bolazur kəndində anadan olmuşdur. Tiflis
gimnaziyasını bitirmiş, sonra isə Moskva universitetinin
hüquq fakültəsinə daxil olmuşdur. Eyni zamanda,
iqtisadiyyat fakültəsində də oxumuşdur. 1918-ci ildə
ali təhsilini başa vuraraq, Bakıya qayıdan Əhməd
bəy Pepinov siyasi fəaliyyəti ilə də fərqlənmiş,
Zaqafqaziya seyminin Müsəlman fraksiyasının üzvü
seçilmişdir. XI Qırmızı Ordunun Bakıya
gözlənilən yürüşünü ləngitmək
məqsədilə 1920-ci il aprelin əvvəllərində
Pepinov Parlamentin digər üzvü Rəhim bəy Vəkilovla
birlikdə danışıqlar aparmaq üçün
Qroznı şəhərinə göndərilmişdi.
Aprel işğalından sonra
Ə.Pepinov Azərbaycanda mədəni-maarif və nəşriyyat
işlərinə rəhbərlik etmiş, ömrünün
son illərində Qazaxıstan SSR maarif nazirinin müavini vəzifəsində
çalışmışdır. 1938-ci ildə repressiya
qurbanı olmuşdur.
***
Azərbaycan Cümhuriyyəti
Parlamentinin "Sol müstəqillər" fraksiyasını
təmsil edən Abdulla bəy İsmayıl oğlu Əfəndiyev
1873-cü ildə Şəkidə ruhani ailəsində anadan
olmuşdur. Yelizavetpolda (Gəncədə) sənət məktəbini
bitirmiş, Tiflisdə Aleksandr Müəllimlər
İnstitutunda ali pedaqoji təhsil almışdır.
1898-1920-ci illərdə Bakıda müxtəlif məktəblərdə
müəllim və müdir işləmişdir. Qafqaz müsəlman
müəllimlərinin birinci (1906-cı il) və ikinci (1907-ci
il) qurultaylarının işində fəal iştirak
etmiş, Süleyman Sani Axundov və Fərhad Ağazadə ilə
birlikdə yeni əlifba layihəsini müzakirəyə
çıxarmışdır. Əfsuslar olsun ki, aprel
işğalından sonra onun taleyi barədə heç bir məlumat
yoxdur.
***
Yuxarıda haqqında bəhs olunan
komissiya üzvləri Azərbaycan Maarif Nazirliyində tələbələrin
seçilməsi məsələlərilə məşğul
idilər. Bu sahədə Maarif Nazirliyinin nəzdində olan
"Yaşıl qələm" cəmiyyətinin də rolu
böyük idi. Azərbaycan Cümhuriyyəti
dövrünün həqiqətən
"yazıçılar birliyi" olan bu cəmiyyətin təsis
toplantısı 1919-cu il avqust ayının 26-da
keçirilmişdi. Təsis yığıncağında
Seyid Hüseyn, Məhəmməd Ağaoğlu,
Ümmugülsüm, Əli Yusif, Mirzə Bala Məmmədzadə
idarə heyətinə seçilmişdilər. Seyid Hüseyn
yekdilliklə sədr olmuşdu. Cəmiyyətin iclaslarında
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Həsən bəy
Ağayev, Üzeyir bəy Hacıbəyov, Hüseyn Cavid,
Əhməd Cavad, Cəfər Cabbarlı, Salman Mümtaz,
Abdulla Şaiq və başqaları iştirak edirdilər.
Avropa ölkələrinə 100 nəfər
soydaşımızın ali təhsil almağa göndərilməsində
"Yaşıl qələm" də yaxından iştirak
edirdi. "Azərbaycan" qəzetinin 1920-ci il 13 yanvar tarixli
sayındakı bir yazıda göstərilirdi ki, tələbələrin
birinci partiyası yanvarın 14-də Bakıdan yola düşəcəkdir.
Həmin qəzet səhifəsində "Yaşıl qələm"
cəmiyyətinin tədbiri haqqında da məlumat verilir:
""Yaşıl qələm"də Avropaya gedənlərin
şərəfinə çay məclisi tərtib
edilmişdi. Üzvlərindən başqa, osmanlı şair və
mühərrirlərindən Feyzulla Sacid, Rəşid Sürəyabəniz
və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə dəxi məclisdə
hazır idilər. Məclisi "Yaşıl qələm"in
üzvü şair Salman Mümtaz əfəndi idarə edirdi.
Nitqlər söyləndi, şeirlər oxundu. Sabahı gün
stansiyaya gedib Avropaya gedənləri yola saldılar. Salman
Mümtaz mütəfəriq olan (bir kənara çəkilmiş
mənasında - T.Q.) 30 nəfər tələbəni bir
araya topladı və "Yaşıl qələm"
üzvlərilə böyük bir süfrə açdı.
Çaylar içildi, nitqlər söylənildi".
"Azərbaycan" qəzetinin
1920-ci il 17 yanvar tarixli sayında "Yola salınma mərasimi"
belə təsvir olunur: "Yanvarın 14-də xarici ölkələrə
ali təhsil almağa göndərilənlərin böyük
bir hissəsi yola salındı. Sürət qatarı səhər
saat 8.48-də vağzaldan tərpənəcəkdir. Ancaq saat
7-dən vağzala çoxlu adam
yığışmışdır. Vağzala həmçinin
parlament üzvləri gəlmişlər. Onların
arasında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə,
İbrahim bəy Əbilov, Səməd ağa
Ağamalıoğlu, Aslanbəy Səfikürdski, Abbasqulu bəy
Kazımzadə, Əhməd bəy Pepinov və başqaları
vardı. Vağzalın 2-ci zalında çay süfrəsi
açılmışdı. Süfrə
arxasındakılardan M.Ə.Rəsulzadə, İ.Ədilov,
A.Səfikürdski, P.Mürsəlzadə və
başqaları çıxış edərək, tələbələrə
uğurlu yol və təhsildə müvəffəqiyyət
arzuladılar. Sonra tələbələr onlar
üçün nəzərdə tutulmuş vaqona
qalxdılar. Vaqonun qapıları Azərbaycan bayraqları ilə
bəzədilmişdir, hamının əhval-ruhiyyəsi
yüksəkdir. Vaqonun içərisindən tarın səsi ətrafa
yayılır, segah çalınır. Nəhayət,
üçüncü zəng çalınır və qatar
"Segah" sədaları altında yola düşür.
"Yaşasın Azərbaycan!" şüarı ucadan səslənir".
Tələbələri aparan qatarı Azərbaycanın dəmir yolu boyu yerləşən şəhər və rayonlarının əhalisi də hərarətlə salamlayırdılar. "Azərbaycan" qəzetində (1920-ci il, fevral, H20) tələbələrin qatardan Gəncə şəhər valisinə ünvanladıqları teleqramın mətni dərc olunmuşdur. Burada deyilir: "Avropa ölkələrinə ezam olunan Azərbaycan tələbələrinin sonuncu dəstəsi Gəncə stansiyasından keçərkən Azərbaycanın bu qədim mərkəzinin qapısı qarşısında baş əyir və Gəncə əhalisinə səmimi salamlar göndərir".
"Azərbaycan" qəzetinin 1920-ci il mart-aprel saylarında tələbələrin Türkiyədən, İtaliyadan, Fransadan məktubları dərc olunmuşdur. Qəzetin 1920-ci il 23 aprel tarixli sayında "Tələbələrimiz xaricdə" başlığı ilə verilmiş xəbərlərdə deyilir ki, Paris şəhərinə çatan tələbələr Əlimərdan bəy Topçubaşov tərəfindən səmimiyyətlə qarşılanmışdır. O, tələbələrə müraciətlə böyük nitq söyləmişdir. Tələbələr Paris şəhərindən Avropanın müxtəlif ölkələrinə yollanmışlar. Əfsuslar olsun ki, bu, aprel ayında sonuncu məktub idi.
Aprelin 27-də Şimaldan Azərbaycan ərazisinə daxil olan zirehli rus qatarı tələbə qatarlarının qəsdinə durdular.
Bəs bu 100 nəfər kimlər idi?..
(ardı var)
Teyyub
QURBAN
Ekspress.-2015.- 18-20 aprel- S.15.