Cümhuriyyət tələbələri
II fəsil
Cümhuriyyət tələbələrinin andı
"Qadir Allah və öz vicdanım qarşısında söz verir və and içirəm ki, Azərbaycana sədaqətimi müqəddəs və sarsılmaz tutacaq, bundan sonra ondan başqa vətən tanımayacaq, Azərbaycan vətəndaşlığının bütün vəzifələrini dönmədən yerinə yetirəcək və Azərbaycan Cümhuriyyətinin səadəti naminə can-başla qulluq edəcək, onun üçün nə gücümü, nə əmlakımı, nə də, lazım gələrsə, həyatımı belə əsirgəməyəcəm. Qoy bu andı yerinə yetirməkdə Allah mənə yar olsun".
Azərbaycan Cümhuriyyəti varlığının 23 ayı ərzində min bir çətinlik və təhdidlərlə üzləşsə də, Vətən və millətin gələcəyi naminə 100 gənci xaricə oxumağa göndərmişdi.
Tanınmış yazıçı-tədqiqatçı Teyyub Qurban "Cümhuriyyət tələbələri" adlı miqyaslı və sanballı araşdırmasında arxiv sənədlərinə söykənərək onlar barəsində bilmədiyimiz məlumatları gün işığına çıxarmış, bununla yetərlənməyərək və Azərbaycanı qarış-qarış gəzərək xaricdə təhsil aldıqdan sonra artıq müstəqil olmayan vətənə qayıdan tələblərin izinə düşmüş, onları arayıb-axtarmış və talelərinə güzgü tutmuşdur.
"Ekspress"in ötən saylarında "Cümhuriyyət tələbələri"nin III fəslini ("Tale sorağında") dərc edib başa çatdırdıq. Hazırda Teyyub müəllim I Cümhuriyyətimizin 100 illiyi (1918-2018) ərəfəsində "Cümhuriyyət tələbələri" kitabının nəşrinə hazırlaşır. Araşdırmanın ilk fəsillərinin "Ekspress"də işıq üzü görməsinin üzərindən 10 ilədək bir vaxt keçdiyini və müəllifin bəzi əlavələrini nəzərə alaraq "Cümhuriyyət tələbələri"ni tam şəkildə yenidən dərc etməyə qərar verdik.
Qərarda deyildiyi kimi, belə "ən
yaxşı ziyalı qüvvələr"dən biri də "İttihad"
partiyasının üzvü İsgəndər
bəy Axundovun Fransada
ali iəktəb bitirmiş
oğlu Əjdər bəy idi. Rusların və daşnakların qanlı
divan qurduqları Bakıya qayıtmaqdan əlini
üzən əqidə sahibi Fransada qalmağa üstünlük vermişdi.
Başqa əlacı yox
idi.
Keçən əsrin doxsanıncı illərində Parisdə Ceyhun Hacıbəylinin arxivini araşdırmış YUNESKO-nun sabiq əməkdaşı Ramiz Abutalıbov çoxlu sənədlər arasında Əjdər bəyin də məktubunu aşkara çıxarmışdı. "İttihadçı" oğlunun vaxtilə "İttihad" qəzetinin təsisçisi və baş redaktoru olmuş Ceyhun bəy Hacıbəyliyə ünvanladığı məktubundan aydın olur ki, o, təhsil borcunu ödəmək üçün Fransanın Dinar kurort şəhərində bir ailədə qulluqçu kimi işləmək məcburiyyətində qalmışdır. Məktubda oxuyuruq:
"Möhtərəm Ceyhun bəy!
Belə bir ağır məqamda mənə göstərdiyiniz qardaşlıq qayğısına görə sizə səmimi minnətdarlığımı izhar etməkdə acizəm.
Mən iyul ayının 1-dək Parisdə ev sahibinin yanında işləyirdim. Oradakı İşim yüngül idi, tab gətirirdim. Amma ev sahibi ailəsi ilə Dinar kurort şəhərindəki öz villalarına köçdülər. Hər gün səhər saat 6-da yuxudan durmalı və süd almaqdan ötrü şəhərin mərkəzinə getməli oluram. Bu isə iki verst yarım yol deməkdir. Səhhətimin ağır olduğunu bildiyinizdən, yəqin ki, nələr çəkdiyimi təsəvvür edirsiniz. Hər gün 9-un yarısında işə başlayıram. 10 otaqlı mənzili yığışdıranacan, Allaha and olsun, ayaqlarım yorğunluqdan və zəiflikdən əsir. Bundan sonra mətbəxdə kömək etmək lazımdır. Bu isə dəhşətdir...
Belə çirkinliyin içində axşam saat 2-nin yarısına kimi işləməyə məcburam...
Allah
xatirinə, bağışlayın. Daha yaza bilmirəm, məni ağlamaq
tutur... Qorxuram ki, ağlımı itirəm...
Sizə sədaqətli
Əjdər bəy".
Lakin...
Lakin
möcüzə baş vermiş
və Mir Mövsüm
Ağa nəslindən olan
gənc ziyalının qürbətdə əzablı
günlərinə son qoyulmuşdur.
Bu möcüzə əfsanəvi bir nağıl kimidir.
Qısaca məzmunu ilə tanış olun.
Əjdər bəyin Ceyhun
bəyə yazıb göndərdiyi məktubundan bir-iki saat sonra
Dinar kurort şəhərindəki
məlum malikanəyə ev sahiblərinin Almaniyadan qonaqları təşrif buyurmuşlar. Almaniyalı ata-ananın
yanında yeganə qız övladı Milen
xanım Əjdər bəyi görən kimi,
necə deyərlər, bir könüldən
min könülə türk
balasına aşiq olur.
Beləcə, Fransada Cülyetta-Məcnun
dastanı müqabilində alman valideynlərin
bu izdivaca xeyir-dua verməkdən savayı əlacları
qalmır. Nikah kəsilmiş, xudmani toy mərasimi qurulmuşdur. Məclisdə oğlan
adamı bir nəfər - Ceyhun
bəy olmuşdur.
Zadəgan
qayınata Berlin universitetinin
filologiya şöbəsini bitirmiş qızının xatirinə
varını əsirgəməmişdir. Əvvəlcə Dinar şəhərində, sonra
isə Parisdə cavan ailə üçün bir
gözdən ibarət mənzil almışdır. Özləri
isə Almaniyaya qayıtmışlar.
Milen xanım Paris şəhərində məktəblərdən birində almancadan dərs demiş, Əjdər bəy isə əvvəlcə Reno avtomobil zavodunda, sonra Eyfel qülləsi tikinti-təmir briqadasında çilingər, rəngsaz işləmişdir. 1928-ci ildə qayınana və qayınatasının xeyir-duası ilə Milen xanımla qürbətdən vətənə qayıtmışdır. Əcnəbi gəlinin Azərbaycan türkcəsində rəvan danışması, evdarlıq işlərində səriştəliyi hamını valeh etmişdir. Yalnız və yalnız bir həqiqət doğmaları təəssüfləndirmişdir - Milen gəlin sonsuzdur...
Bakının indiki Hüsü Hacıyev (keçmişdə "Bazarnaya"), Vidadi (keçmişdə "I Serkovskaya"), Zərgərpalan (keçmişdə "Spasskaya") küçələrində Əjdər bəylə Milen xanımın qoşa izləri asfalt yollar altında qalmışdır. Bu küçələrlə onlar qohumlarına baş çəkmiş, tramvaya minərək indiki Məhəmməd Füzuli (keçmişdə "Babaxanskaya") küçəsi ilə vağzala gəlmiş, buradan elektrik qatarına minərək Sabunçuya getmiş, oradan Suraxanıya, Suraxanıdan da Şüvəlana araba ilə bağa yollanmışlar. Bu yollar cavan ər-arvadı indiki 18 saylı məktəbə də birlikdə aparmışlar.
Bir müddət əvvəl mən həmin təhsil ocağına baş çəkdim. Direktor Vaqif Hüseynovun söhbətindən bəlli oldu ki, məktəbin 110 yaşı təntənə ilə qeyd olunmuşdur. Sonra o, məni Bakının bu qocaman məktəbinin məzunlarına həsr olunmuş muzey eksponatları ilə tanış etdi. Məzunlar arasında xalqımızın iftixarı sayılan şəxsiyyətlərin fotoşəkillərini gördüm: Qılman İlkin, Məzahir Abbasov, Azad Mirzəcanzadə, Əhməd Abasquliyev, Şəmsəddin Abbasov...
Vaqif müəllim bunu da söylədi ki, məktəbin ilk müəllimləri və ilk şagirdləri haqda Qılman müəllimdən yaxşı bilən yoxdur.
Ertəsi günü "Bakının canlı tarixi", ustadım və məsləhətçim, xalq yazıçısı Qılman İlkinlə görüşdüm (Xatırladaq ki, "Cümhuriyyət tələbələri"nin II fəsli 2006-cı ildə çap edilmişdi - red.). Bildirdi ki, həqiqətən, 1929-cu ildə 18 saylı məktəbi bitirmişdir. O illər bu məktəb şəhər bələdiyyəsinin vəsaiti ilə fəaliyyət göstərirmiş. Əvvəllər ona "Ruşdiyyə", yəni ibtidai məktəblə orta məktəb arasında təhsil ocağı da deyirmişlər. 1926-1961-ci illərdə pedaqoji texnikum adlanıb. Qılman müəllim bu məktəbi bitirərək, Xaçmaz rayonunun Əhmədoba kəndində müəllim, sonra da direktor olmuşdur.
Söhbəti yenə də 18 saylı məktəbə yönəldərək Qılman müəllimdən soruşdum:
- Xarici dildən kim
dərs demişdir?
- Əjdər bəy Axundov və onun arvadı
Milen xanım...
Qılman müəllim 18 saylı
şəhər orta məktəbində bir çox məşhur ziyalıların, o cümlədən
böyük şairimiz
Mikayıl Müşfiqin
müəllim işləməsindən
söz açdı.
Bu təhsil ocağı
onun son iş yeri olmuşdur. 1937-ci ildə misilsiz
istedad sahibi bu məktəbdən aparılmış, millətə
düşmən qəddar
rejimin hökmü ilə güllələnmişdir.
Mikayıl Müşfiqdən sonra məktəbin başqa bir müəlliminin - Milen xanım Axundovanın da başının üstünü qara buludlar almışdı.
İkinci dünya müharibəsi
ərəfəsində SSRİ-də yaşayan bütün almanlar kimi, orta məktəb
müəllimi də Azərbaycandan sürgün
edilmişdir. Rəsmi nikah
pozulmuş, Əjdər
bəy ilk məhəbbətlə
sevdiyi ömür-gün
yoldaşını göz
yaşları içərisində
yola salmışdır.
1941-ci ildə məktəb hərbi xəstəxanaya çevrilərək, uzaq-uzaq
ellərdən yaralı
əsgərləri qoynuna
alanda, Bakının yüzlərlə müəllimləri
kimi Əjdərbəy
Axundov da cəbhəyə yollanmışdır.
Müharibədən sonra
o, dəhşətli bir
xəbər eşitmişdir:
1945-ci ildə Milen xanım ata-anası ilə birlikdə hava bombardmanı zamanı həlak olmuşdur...
Cümhuriyyət tələbəsi ömrünün son illərində
də olmazın çətinlikləri dəf
edərək, Parisə
Ceyhun bəy Hacıybəyliyə məktub
göndərmiş, fəqət
cavab almamışdır.
Çünki 1962-ci il oktyabr ayının 22-də Parisdə
Ceyhun bəyin vəfatından xəbərsiz
idi...
Günlərini Şüvəlanda bağda keçirən Əjdərbəy Axundov özü isə
1963-cü ilin payızında
dünyasını dəyişmiş,
Mir Mövsüm Ağanın
məzarı yaxınlığında
basdırılmışdır.
"Ey gənclik!
Sənin öhdəndə böyük
bir vəzifə var: Səndən əvvəlki nəsil yoxdan bir bayraq,
müqəddəs bir
ideal rəmzi yaratdı,
onu min müşkülatla
ucaldaraq dedi ki:
Bir kərə yüksələn
bayraq bir daha enməz!
Əlbəttə ki, sən onun ümidini qırmayacaq, bu gün parlament binası üzərindən
azərilərin yanıq
ürəklərinə enmiş
bu bayrağı təkrar o bina üzərinə taxacaq və bu yolda
ya qazi və
ya şəhid olacaqsan!"
Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə
Azərbaycan Parlamentinin xaricə göndərdiyi tələbə-gəncləri
müəyyənləşdirmiş beş nəfərdən
(M.Ə.Rəsulzadə, Mehdi
bəy Hacınski, Əhməd bəy Pepinov,
Qara bəy Qarabəyov və Abdulla bəy Əfəndiyev) ibarət Xüsusi Müsabiqə
əvvəli,
ardı var
Komissiyasının sədri
Teyyub QURBAN
Ekspress.-2015.- 16-18 may- S.15.